ايگىلى «اباي جولىنىڭ» دەرەگىن جەتكىزگەن جان

مۇحتار ومارحان ۇلى 1935 -جىلى اباي رومانىن جازۋعا كىرىسىپ، دەرەك جيناۋ ءۇشىن وسى جىلدىڭ جەلتوقسانىندا سەمەي قالاسىنا كەلەدى. وسى ساپارىندا سىدىق ماحمۇد ۇلى، ءاحرام ىسقاق ۇلى، تۇماباي نادانباي ۇلى، قاتپا قورامجان ۇلى سياقتى ابايدى جاقسى بىلەتىن ەل ادامدارىمەن جولىعادى.

ولاردىڭ ەستەلىكتەرى جازىلعان بلوكنوتتى جازۋشى سوڭىنان «كونە داپتەر» دەپ اتايدى. ال ابايدىڭ كوزىن كورگەندەردىڭ ەستەلىگى بۇگىنگى كۇندە مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعىنىڭ 27-تومىنا تولىق ەنگىزىلدى.

ءبىز ەستەلىكتەردىڭ تولىق نۇسقاسىن وقي وتىرىپ، تۇمابايدىڭ اباي ءۇشىن كىم بولعانىنا ءمان بەردىك. العاشقىلارى سىدىق ماحمۇد ۇلى، ءارحام ىسقاق ۇلى، ەتجاقىن تۋىسى بولسا، قاتپا قورامجان ۇلى ءوز دەرەگىندە اتقوسشىسى بولدىم دەيدى.

دەمەك، تۇمابايدى اتالاس تۋىستىعىنان بولەك، «ولاي-بىلاي ىستەرگە جۇمسايتىن قىزمەتكەرى» سەنىمدى ادامى بولعان دەگەنىمىز دۇرىس بولجام دەپ ويلايمىز. ويتكەنى تۇمابايدىڭ ەستەلىگىندەگى مىنا سوزدەر سونىڭ دالەلىندەي.

«اباي نادانباي بالاسىن ماعان بەرسىن دەپتى. ءبىز كەلدىك. كەلەم دەدىم. ەندەشە، بۇدان بىلاي جۇماسىنا ءبىر رەت ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ ءجۇر» دەپ پارمەن بەرىلەدى. وسىلايشا تۇماباي ابايدىڭ ىزىنە ەرگەن ىنىلەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. ونىڭ ابايدىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءومىر جولىن جاقسى بىلگەنى سونشاما، قىسقاشا ەستەلىكتەن «اباي جولىنىڭ» جەلىسى ءورىلىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى.

كوكىرەك كوزى اشىق اقساقال، سول كەزدەردەگى ءىرى تۇلعالاردىڭ ايتقان سوزىنە دەيىن اينا- قاتەسىز جەتكىزە بىلگەن. وعان مىنا مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ەربولدى سۋدان شىعارۋى، «كىرشىمە» جايىنداعى ءسوز، ايعىزدىڭ سۇلۋلىعى، ونىڭ قىزى كامشاتتى بوجەي ۇيىنە بەرۋى، ساراپاڭنىڭ جوقتاۋى، ايكەرىمدى الۋ جايى، قۋاندىق پەن ەركەجانعا قاتىستى كوركەم شىعارماعا قاتىسى از بولسا دا وقىرمانعا قىزىقتى كوپ مالىمەت الامىز.

«كوجەكبايعا» دەگەن ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحىن ايتىپ، ونىڭ قۇنانباي ولگەن كۇندە جانازاعا شىعاراتىن مال جونىندە اباي وسپان، تاكەجاندارعا بۇيرىق ەتىپ، پالەن پالەندەي شىعارسىن دەپ جاتادى. ولار ءارتۇرلى ورايلى ۇسىنىستار جاسايدى. سوندا كوجەكباي تاكەجاننىڭ ونىسى دۇرىس ەمەس، وسپاننىڭ مىناسى تەرىس دەي بەرگەندە، ايتقان ەكەن.

«ساۋدايى-اي» دەگەن ولەڭ مىرزاعۇل ەمەس، تۋىسقانى دۇيسەنعۇلعا ايتىلعان دەپ انىقتايدى. ويكە اپا تۋرالى ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحىن اڭگىمەلەگەن.

ابايدىڭ تۇلعاسى تۋرالى «ورتا سەمىز ەدى اباي. موينى قىسقا بولاتىن. سوندىقتان دا ات ۇستىنەن بۇرىلىپ قاراي المايدى. ىلعي اتىن بۇرىپ، اينالىپ قارايتىن. ءبىر كىتاپتىڭ ىشىندەگى ايەل جايىن وقىپ وتىرىپ: «مىناۋ ايەل موينى ۇزىن ايسا بالا ەمەس، موينى جوق مەن ەمەس - ارالىق ەكەن-اۋ» دەپ ايتقانىن ەسكە تۇسىرەدى.

جازۋشى ەسكەرمەگەن مىنا جايت تا وقىرماندارعا قىزىقتى بولارى انىق: «اباي، ءابىش ايتىسقاندا، اباي: «اق ارتىق پا، قارا ارتىق پا؟» دەيدى. ءابىش قارا ارتىق دەيدى. مىسالعا كوزدىڭ قاراشىعىن ايتادى. ءابىش: «ءسىزدىڭ ءزارىڭىز قاتتى عوي حالىققا» دەيدى ەكەن. كىسىگە كىرىپ كەلگەننەن قادالىپ، كوزىن الماي تەسىرەيە قاراپ وتىرىپ قالاتىن. كىرگەننەن وتىرىپ، ورنىعىپ بولعانشا قارايتىن. ەسىنەن اۋىستىرىپ جىبەرەدى كوپ ادامدى».

بۇل - ءبىز بىلمەگەن اباي. اباي ءومىربايانىنىڭ ءتورتىنشى نۇسقاسىندا مىنا ءبىر فاكت بار. «مىسالى، قۇنانبايدىڭ جاس شاعىندا اۋىلىن نايمان شابادى. سول قىرعىندا توبىقتى جىلقىسىن الدىرمايدى. وسكەمبايدىڭ ءبىر ازامات بالاسى قازا تابادى. ول بولسامبەك دەگەن اسىراپ العان بالاسى بولاتىن. مۇنى زەرە قۇنانبايمەن بىرگە باۋىرىنا سالىپ وسىرگەن ەدى» دەيدى. بۇل دا تۇماباي ەستەلىگىندە كەلتىرىلگەن.

جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسكەن كەزىندە تۇماباي نادانباي ۇلى 59 جاستا ەكەن. ارابشا وقىعان، كوزى اشىق، ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن كوزگە ءتۇسىپ، اۋىل-ايماقتا، تۋىستار اراسىندا جاس كەزىنەن «بالا بي» اتانعان. ەپوپەيانىڭ جەلىسىندەگى بارلىق تارتىس-تالاسقا تورعاي - قۇلىنشاقتان تارايتىن تۇماباي اۋلەتىنىڭ قاتىسى بار. ولار كىتاپقا قۇلىنشاقتىڭ «بەس قاسقاسى» دەگەن اتپەن كىرەدى.

«قۇلىنشاقتىڭ اينالاسىن قورشاپ وتىرعان تۇرسىنباي، سادىرباي، مۇڭسىزباي، نادانباي سياقتى ءتورت ۇلى قوستاپ قويا بەردى. بەس قاسقانىڭ بىرىنە ماناس قوسىلاتىن. ول بارىنەن جاس. تەگىندە، قۇلىنشاقتىڭ ءوز بالاسى ەمەس، ەرتە ەرجەتكەن نەمەرە، اناۋ تۇرسىنبايدىڭ بالاسى ەدى» دەگەن جولدار قۇلىنشاقتىڭ ۇلدارى تۋرالى دەرەككە قانىقتىرا ءتۇسىپ، تۇمابايدىڭ اكەسى نادانبايدىڭ - بەس قاسقانىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتادى.

وكىنىشكە قاراي، مۇحتار اۋەزوۆ تە جانە ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ «يستوريچەسكيە وسنوۆى ەپوپەي «پۋت ابايا» دەگەن زەرتتەۋىندە دە تۇماباي نادانبايەۆتىڭ اباي ءومىرىن قاز-قالپىندا جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتا كەتسە دە قازىرگى كۇنى بۇل ەسكەرىلمەگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءۇي-مۇراجايى قىزمەتكەرلەرى دە، جيدەبايداعى، سەمەيدەگى مۇراجايلاردا دەرەك بەرۋشى تۋرالى مالىمەت جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ءبىر سەبەبى 1937 -جىلى حالىق جاۋى رەتىندە اتىلىپ كەتكەندىگىنەن بولار.

تۇماباي نادانباي ۇلى بەرتىن كەلە ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلمەن جاقىن دوس بولعان. تۇراعۇلدىڭ وتباسىمەن تۇسكەن سۋرەتتە تۇماباي ۇلى قابىش تا تۇر. (سۋرەتتە)

بوكەيلەن 1930 -جىلى سەمەي وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1953 -جىلى ماسكەۋ تاماق ونەركاسىبى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن سوڭ، 1965 -جىلى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ تاعام ونەركاسىبى ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالىپ، سالا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، 1970 -جىلى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، ودان سوڭ قازاقستاننىڭ تاعام ونەركاسىبى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارادى.

تۇمابايدىڭ بالاسىنىڭ اتىن بوكەيلەن قويۋىنىڭ دا سەبەبى بار. ء«الى ەسىمدە سەمەيدە تۇرعاندا جاز بولسا مالىمىزدى الىپ، كيىز ءۇي تىگىپ، قالا سىرتىنا كوشەتىنبىز. سوندا ارنايى ىزدەپ ءاليحان بوكەيحانوۆ كەلەتىن. ول كىسى ىڭعاي كەلگەندە رەسسورلى ارباعا (فاەتونعا) ءۇش ات جەگەتىن، ءبارى بىردەي تورى نە قارا بولاتىن. الدىنان جۇگىرىپ شىققان مەنى ات ايداۋشىعا ايتىپ، ارباعا وتىرعىزاتىن دا، ءبىراز جۇرگىزىپ كەلەتىن. اكەم ول كىسىنى وتە جاقسى كورەتىن جانە اسا سىيلايتىن ەدى.

سول كىسىنىڭ قۇرمەتىنە مەن تۋعاندا، ول كەزدە كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەز، ەلدىڭ پاتشاسى لەنين بولعاندىقتان، «حان»، «باي»، «بي» - ءدى قوسپاي مەنىڭ اتىمدى بوكەيگە (لەن) - دى قوسىپ بوكەيلەن دەپ قويعان. تاعى ءبىر ەسىمدە قالعان، ءارى ەرەكشە اسەر ەتكەن نارسە - ول ءاليحان بوكەيحانوۆپەن اكەمنىڭ ءتوس قاعىستىرىپ، بەتتەرىن كەزەك- كەزەك ءتۇيىستىرىپ، مۇسىلمانشا امانداسۋى، مەنىڭ بالالىق جۇرەگىمدە ماڭگىلىك ساقتالىپ قالدى» دەپ بالاسى ەستەلىك قالدىرىپتى.

ول تۋرالى تۇمابايدىڭ بالاسى بوكەيلەن بىلاي دەپ جازادى: «1937 -جىلى جاڭا جىلدىڭ قارساڭى بولۋ كەرەك، بىلمەيمىن، ايتەۋىر قاقاعان قىس كەزى ەدى. اباي اتامىزدىڭ اقىلبايىنىڭ نەمەرەسى باعىش (باعىفۋر) پەن قابىش اعايدىڭ ەكەۋى سوعىم الىپ كەلۋگە كەتكەن. سول كۇنى ىمىرت جابىلا ءۇش ميليتسيونەر كەلىپ، ءۇيدى تىنتە باستادى، ۇيگە كىرگەندەردى شىعارمايدى. ءۇيدىڭ ءىشى استان-كەستەن، ءارى كىسىگە لىق تولى، ءارى ىستىق، اۋا جەتپەيدى. ءدال وسى كەزدە باعىش پەن اعايىم كەلدى. ءۇستى-باستارى قىراۋ، ءتىپتى تۇلىپتارىنا دەيىن قىراۋ-قىراۋ. ۇيگە ميليتسيونەر كەلىپ، تىنتە باستاعاندا شەشەم ۇيدەگى بارلىق فوتولاردى مەنىڭ «بوقشاما»، ياعني سۋمكاما سالا سالدى. ول كەزدە مەن ءبىرىنشى سىنىپتا وقيمىن.

ولار مەنىڭ سۋمكامدى تەكسەرگەن جوق. ءۇيدى ابدەن ءتىنتىپ، ءۇش كىتاپتى (نە تۋرالى ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، اكەم وتە قاسيەتتەيتىن، بىرەۋىنىڭ سىرت قابى جىرتىلىپ قالعاندا مىسپەن قۇرساتىپ العان بولاتىن) تاۋىپ الىپ، اكەمدى قوسا الىپ كەتتى. ولار كەتكەن سوڭ شەشەم مەنىڭ سۋمكامداعى فوتولاردى وتقا تاستاي سالدى، ولار جانا باستاعاندا، ەسىنە بىردەڭە ءتۇستى مە قايدام، ۇستىندە جاتقان جالعىز ءبىر سۋرەتتى قايتا الىپ ەدى، ەري باستاعان اكەمنىڭ فوتوسى ەكەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان، جالعىز قالعان سۋرەتى وسى عانا.

جاقىندا تۇماباي اقساقالدىڭ ۇرپاقتارى اتىنان بيبىگۇل احمەتوۆا سۇراۋ سالىپ، ونىڭ ۇستىنە جۇرگىزىلگەن قىلمىستىق ىستەرىمەن تانىستى. سوندا 1937 -جىلى 24 -قاڭتاردا ۇستالىپ، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ، الاشوردا وكىمەتىن ورناتپاق بولعان ۇلتتىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە ايىپتالىپ، سول جىلدىڭ 14 -تامىزىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىن بىلدىك.

مۇراعاتتا ساقتالعان وسى دەرەكتەر ىزدەنىسىمىزگە مۇرىندىق بولىپ، «اباي جولىنىڭ» جارقىن ىزدەرىن جۇرەگىندە ساقتاپ، قازاق ەلىنىڭ وركەنيەتىنىڭ ءبىر عاسىرلىق كەلبەتىن جەتكىزگەن اسىل جانعا قۇرمەتىمىزدى اسىرىپ ەدى.

اباي قۇنانبايەۆتۋعانىنا 175 جىل

ايگۇل ۋايسوۆا

«استانا اقشامى»