بولات بوپاي: ءتۇس - اللادان كەلگەن ايان

ءتۇستى قالاي، كىمگە جورۋ كەرەكتىگىن ەتنوگراف-عالىم بولات بوپاي Stan.kz تىلشىسىنە ايتىپ بەردى.

ءتۇس - اللادان كەلگەن ايان. ءتۇستىڭ قيالي، شايتاني، يماني دەگەن تۇرلەرى بار. ءتۇس جورۋ - ۇلكەن عىلىم. ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى جوري بەرمەيدى. ءتۇستى جورۋ ءماتىنى بولادى. ءتۇستى كورۋشىدەن ەمەس، جورۋشىدان دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان.

وسى رەتتە مىناداي ءاپسانا بار. باياعىدا ءتۇس جورۋشى اقساقال بولعان ەكەن. جورىعان ءتۇسى ايناداي كەلەدى ەكەن. كورشى اۋىلدا اياعى اۋىر كەلىنشەك ءتۇس كورىپ، جورىتۋعا اقساقالدىڭ ۇيىنە كەلسە، شال مالىن ورىسكە ايداپ كەتكەن ەكەن. ۇيىندەگى كەمپىرى شالىنىڭ ەندى تۇستەن كەيىن ءبىر-اق كەلەتىنىن ايتادى.

«ءتۇستى تۇسكە دەيىن جوريدى، تۇستەن كەيىن جورىعان ءتۇس كەلمەيدى دەۋشى ەدى. مەنىڭ دە ءتۇس جوريتىنىم بار. كورگەن ءتۇسىڭدى ماعان ايتا عوي»، دەپ كەمپىر كەلىنشەكتەن ءتۇسىن سۇرايدى. سوندا كەلىنشەك تۇسىندە ەكى ومىراۋىن ەكى بولتىرىك جۇلىپ جەپ جاتقانىن ايتادى. سوندا كەمپىر «اينالايىن-اي، ول ءتۇستى قايدان كوردىڭ ەكەن. ەندى سەنى قاسقىر جەپ كەتەتىن بولدى» دەپ جورىعان ەكەن. سودان ءتۇسىن جورىپ بولعان سوڭ كەلىنشەك اۋىلىنا جولعا شىعىپتى.

شال ۇيىنە كەلگەن سوڭ، كەمپىرى كۇندىز كەلگەن كەلىنشەكتىڭ ءتۇسىن جورىپ بەرگەنىن ايتسا، «سەن ءتۇس جوري المايسىڭ عوي. ءتۇس كورۋشىدەن ەمەس، جورۋشىدان. ءتۇستى بەت الدى جورۋعا بولمايدى. ءتۇس قىل كوپىردىڭ ۇستىندە، ۇستارانىڭ جۇزىندە، بالىقسىز كول سياقتى تۇرادى. ونى كىم قالاي جورىسا، سولاي كەلەدى. جامان ءتۇستى دە جاقسىعا جوريدى. كەلىن قانداي ءتۇس كورىپتى؟ قالاي جورىدىڭ؟» دەپ سۇراپتى. كەمپىرى كەلىنشەكتىڭ كورگەن ءتۇسىن ايتىپ، سەنى قاسقىر جەپ كەتەدى دەپ جورىدىم دەپتى. شال اتىنا مىنە سالا كەلىنشەكتىڭ جۇرەر جولىمەن شابا جونەلگەن ەكەن. بارسا جولدا كەلىنشەكتى قاسقىر جەپ جاتىر ەكەن.

نەگىزىندە كوك بورىدەي ەكى ەگىز ۇل تۋادى ەكەن دەپ جورىسا امان قالادى ەكەن. ءتۇستى دۇرىس جورىماعان سوڭ ەكى بالاعا، كەلىنشەكتىڭ ومىرىنە زيان كەلدى.

ءتۇستى كورگەن ادام وتە قۇپيا ۇستاپ، ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن شەشەسىنە، نە اكەسىنە ايتۋى كەرەك. جورۋشىسىنا جورىتۋ كەرەك. مىسالى، ەر جانىبەك باتىر ابدەن قارتايعان شاعىندا ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە ۇلكەن ارىستان ايباتتانىپ كەلىپ، جانىبەكتىڭ الدىنا قاراي ءوتىپ كەتىپتى. ول كەتكەن سوڭ التايدىڭ ۇلكەن ءبىر قارا ايۋى كەلگەن ەكەن. جىلقىداي ايۋ ەكەن دەپ قارعىپ ءمىنىپ الىپ ەدىم، جەرگە شوگىپ جاتىپ قالدى دەيدى. ءتىسىن اشىپ كورىپ ەدىم قارتايعان ايۋ ەكەن ارتقا قاراي شەگىپ كەتتى دەيدى. ەندى كىشكەنە تۇرىپ ەدى كوك بولتىرىك كەلدى. ەتەگىمنەن يسىكەلەپ، ەركەلەپ، ءجۇردى. تىستەپ الاتىنعا ۇقساعان سوڭ، تىسىنەن ءبىر شەرتسە، قاسقىر عايىپ بولىپتى.

كورگەن ءتۇسىن جورۋشىسىن شاقىرىپ، جورىتسا: «ارىستان ايباتىڭ، باتىرلىعىڭ ەدى. الدىعا كەتكەنى ۇرپاقتارىن ماڭگى سەنى اڭىز ەتىپ ۇمىتپايدى ەكەن. قارتايعان ايۋدىڭ شوگىپ قالعانى، قايراتىڭىنىڭ قايتقانى ەكەن. تۇسىڭدە ءبىر كەلىسپەگەن جەر بار ەكەن، كوك ءبورى ۇرپاعىڭ ەدى، تۇمسىعىنان بەكەر شەرتىپسىڭ، سەنەن كەيىن جەكپە-جەككە شىعاتىن باتىر تۋمايدى» دەپ جورىپتى. وسى ءتۇسى انىق كەلدى.

ال قۇران اياتتارىنىڭ، پايعامباردىڭ، باسقا دا ۇلى تۇلعالاردىڭ، پەرىشتەلەردىڭ كىرۋى يماني ءتۇس دەپ ايتىلادى.

ادامداردىڭ ءتۇس كورۋ سەبەپتەرى ءارتۇرلى بولادى. ادام ۇيىقتاعاندا جۇيكەسىنىڭ شارشاعانىنان ءتۇس كورۋى مۇمكىن، بىرەۋى باياعىدا ويدا جوق، ۇمىت بولعان جايتتاردى كورۋى مۇمكىن. ونىڭ بارلىعى ادامنىڭ ءتۇپ ساناسىندا قالىپ قالعان دۇنيەلەردىڭ جاڭعىرىعى بولادى. جاڭعىرىق تۇستەر دەيدى. جانى مەن ءتانىنىڭ رۋحاني قورىتىندىسى عوي. سوندىقتان قانداي ءتۇس بولسا دا، تەك جاقسىلىققا، ءماتىن تاۋىپ جورۋ كەرەك. كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ جورۋ كەرەك. تۇسكە سەنۋ كەرەك. جاقسى ءتۇس كورسە، اق نارسەدەن ساداقا بەرەدى. جامان ءتۇس كورسە، قارا نارسەدەن ساداقا بەرەدى. مىسال ءۇشىن، قارا ءتۇستى كيىم-كەشەك، نەمەسە اق جەيدە بولۋى مۇمكىن.

كەيدە قورقىنىشتى ءتۇس كورەدى. ول كەزدە ءبيداي سىندى داننەن كەپتەرلەرگە، قۇستارعا ساداقا رەتىندە باسىنان جەتى رەت اينالدىرىپ، شاشىپ جىبەرىپ، ءتۇستى كوشىرەدى.

ءتۇس ۇرلاۋ دەگەن بار. كورگەن ءتۇسىن ايتىپ وتىرعان ادامنان ءتۇسىن ۇرلاپ الادى. كەرەمەت، عاجاپ ءتۇس كورىپ، ايتىپ وتىرعاندا «مىنانىڭ ءتۇسىن ماعان بەر» دەپ قارسى جاعىندا وتىرعان ادام ىشىنەن تىلەپ وتىرىپ الىپ كەتەدى دەيدى. كورگەن ءتۇس ءوزىڭنىڭ جازعان شىعارماڭ سياقتى. سوندىقتان كوپشىلىك الدىندا جاريا سالىپ ايتۋدىڭ كەرەگى شامالى.

ءتۇستى كەز-كەلگەن ادامعا ايتا بەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى ءتۇس - سەنىڭ جان سارايىڭداعى قۇپيا، ەكىنشى باسقا الەمنەن كەلگەن سيگنالدار. تۇسىڭدە جالاڭاش ادامدى كورسە ، ابىرويىڭ وسەدى دەپ جوريدى. جىلان كورسە، جىلان بەينەسىندە كەلگەن پەرىشتە ايان بەرىپ جۇرگەن بولار دەپ جاتادى. كورگەن جىلان شاعىپ الماسا، سوڭىنان قۋىپ جۇرمەسە، زيانىن تيگىزبەسە، جاقسىلىققا تاپ بولاسىڭ دەيدى. ال ەگەر شاعىپ السا، دۇشپاندارىڭ ساعان قاستىق جاسايدى، ساق بول، ساداقا بەر دەپ جوريدى.

تۇسىندە اتقا ءمىنىپ، اسقار تاۋدا جۇرسە، ارمانىڭا جەتپەي قويمايسىڭ. اعىن سۋ كورسەڭ، ىرزىعىڭ تاسىپ، تىرشىلىگىڭ كەڭىپ، ءومىرىڭ ۇزارادى دەپ ايتقان. تۇسىندە قورقىپ جۇرسە، كۇنالى ىستەردەن اۋلاق جۇرەتىنىڭدى بىلدەرەدى.