قازاقستاننىڭ ءىنجۋ- مارجانى بۋراباي تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر

ۇلى دا قۇدىرەتتى اللا تاعالا وسىنداي كىشكەنتاي عانا جەردە ورمان، كول، تاۋلاردى كوز تۇندىرارلىق ادەمىلىكپەن جاراتقان. كەز- كەلگەن جاندى ەرەكشە سۇلۋ تابيعاتىمەن باۋراپ الاتىن بۇل ولكە جايلى اڭىز- اڭگىمەلەر، مالىمەتتەر وتە كوپ.

عارلىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ولكە وسىدان ميلليونداعان جىلدار بۇرىن مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنەن پايدا بولعان ەكەن. ال ءبىزدىڭ قازاق اتا- بابالارىمىز بولسا، بۇل جەردىڭ جاراتىلىسى جايلى وزىندىك اڭىزدارىن قالدىرعان.

بۋراباي ۇلتتىق پاركىنىڭ جالپى اۋماعى 83510 گەكتاردى قۇرايدى. ونىڭ 47400 گەكتارى ورماندى القاپ. ۇلتتىق پارك - رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ەرەكشە جۇيە بويىنشا قورعالاتىن تابيعي ورىنداردىڭ قاتارىنا جاتاتىن مەملەكەتتىك مەكەمە بولىپ تابىلادى. جانە ق ر پرەزيدەنتىگىڭ ءىس باسقارماسى قاراۋىندا. بۇل جەردە وسىمدىكتىڭ 757 ءتۇرى بار، ونىڭ 12 سى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. جالپى، تابيعاتتىڭ وسىنداي بىرەگەي تۇرلەنۋىنىڭ بار قۇپياسى وسى ءوڭىردىڭ توپىراق قۇرامىمەن تىعىز بايلانىستى.

بۋراباي قالاشىعىنداعى كۋرورتتىق ايماقتا تاستان جاسالعان ءارتۇرلى تاس تۇزىندىلەرى بار. ءبىر تاڭعالارلىعى، بومبالاۋدان كەيىن ءشولدى دالانىڭ ورتاسىندا تاس ۇيىندىلەر شاشىراپ جاتىر. ال كوكشەتاۋ تاۋلارىن «كوگىلدىر تاۋلار» دەپ اتايتىنى، ويتكەنى ونىڭ اسپانى كوكپەڭبەك ءتۇستى جانە بۇل جەردىڭ اۋاسى دا تاپ- تازا، ءمولدىر.

بۋراباي - قازاق دالاسىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان تاماشا جەر، سيقىرلى وازيس. بۋراباي ءوزىنىڭ ءمىنسىز تابيعاتىمەن، تازا اۋاسى، ءمولدىر كولدەرىمەن، جۇمباق تاۋ شىڭدارى جانە ماڭگى جاسىل قىلقان جاپىراقتى ورماندارىمەن كەز- كەلگەن ادامدى باۋراپ الادى. بۇل جەردى كوپشىلىگى كوكشەتاۋ تاۋىنا بايلانىستىرىپ، «كوكشەتاۋدىڭ ءىنجۋ- مارجانى» دەپ اتايدى.

بۋرابايدا بولعان جانە ونىڭ تاريحىنا از دا بولسىن قىزىعۋشىلىق تانىتقان كەز- كەلگەن ادام كوپتەگەن اڭىزداردىڭ وسى جەر مەن ونىڭ وڭىرىنە بايلانىستى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. سۇلۋلىعى كوز تارتارلىق كولدەر، تاڭعالارلىقتاي ادەمى تاۋلار، ەرەكشە ءپىشىندى تاۋ جىنىستارى مەن قاراعاي ورماندارى، ەمدىك قاسيەتتەرى بار اۋا - بۇل كوپتەگەن ۇرپاقتىڭ اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ كەلگەن اڭىزدارىندا كورىنىس تابادى.

بۋرابايدىڭ تاريحي اتاۋى - قازاقتىڭ «بۋرا» تۇيە دەگەن سوزىنەن شىققان. ال «بوروۆوە» دەگەن اتاۋدى XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا ورىس ميگرانتتارى بەرگەن. بۇل ەكى ءسوز ۇقساس كورىنگەنىمەن، ءبىر- بىرىنە ەشقانداي بايلانىسى جوق. دەگەنمەن، كوپتەگەن ادامدار بۇل ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە ايتىلعان ءبىر اتاۋ دەپ ويلايدى. بۇگىن بۇل جەر رەسمي تۇردە «بۋراباي مەملەكەتتىك ۇلتتىق پاركى» دەپ اتالادى.

اقمولا وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كوكشەتاۋدىڭ جوعارى جاعىندا ورنالاسقان «بۋراباي» ۇلتتىق پاركىندە 14 كول، سونىڭ ىشىندە بۋراباي وزەنى، ۇلكەن جانە كىشى چەباچە، شۋچە، كاتاركول، گورنوە، ماياباليك، لەبەدينسكوە، قاراسە جانە باسقا دا ءىرى كولدەر بار. ولاردىڭ ىشىندە تەرەڭدىگى 35 مەترگە جەتەتىن ەڭ تەرەڭ جانە تازا كول شۋچە، ال جىلى جانە تايازى بۋراباي.

بۋرابايدىڭ ەڭ كورىكتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى كوكشەتاۋ قىراتىنىڭ «كوگىلدىر تاۋى» بولىپ سانالادى. تاۋدىڭ بيىكتىگى 947 مەتردى قۇرايدى، بۇل كوكشەتاۋ قىراتىنىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى.

ەجەلگى زاماننان بەرى بۇل كوركەم جەر تۋرالى كوپتەگەن اڭىزدار ايتىلىپ كەلەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىر- بىرىنە ۇقساس، ال باسقالارىندا سيۋجەت مۇلدەم باسقاشا بولۋى مۇمكىن. سونداي- اق، بۋراباي ولكەسىنىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى اڭىزدار دا بار.

جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا ەڭ تانىمال جانە سۇيىكتى اڭىزداردىڭ بىرىنە سايكەس، جاراتۋشى الەمدى جاراتقاندا، ول بارلىق ۇلتتارعا ءتۇرلى تابيعي بايلىقتاردى ءبولىپ بەرگەن دەلىنەدى. بىرەۋگە بيىك جانە ادەمى تاۋلار، بىرەۋىنە - كەڭ ورمان، تاعى بىرەۋىنە - وزەندەر مەن كولدەر، ال قازاقتارعا تەك شەكسىز دالا بۇيىرعان. سوندا ادامدار مۇنداي ادىلەتسىزدىككە رەنجىپ، باسقا ۇلتتارعا بۇيىرعان تابيعي سۇلۋلىقتىڭ ازداعان بولىگىن بولسىن سۇراۋ ءۇشىن قۇدايعا بارادى.

ارينە، بۇل تاماشا اڭىز. شىندىعىندا، بۇل ايماق مۇلدەم وزگەشە جاعدايدا پايدا بولدى. ءبىر كەزدەرى بۇل جەردە تەڭىز بولعان. ۋاقىت وتە كەلە، كەش پالەوزويدىڭ تەكتونيكالىق بەلسەندىلىگى جەر بەدەرىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلىپ، تەڭىز تارىلىپ قالادى. اقىر سوڭىندا، شەكسىز دە شەتسىز داريادان كوپتەگەن الاسا تاۋلار مەن جارتاستار قالدى.

تۋريستەردىڭ سۇيىكتى جەرىنە اينالعان «وقجەتپەس» جارتاسىنىڭ بيىكتىگى شامامەن 300 مەتردى قۇرايدى. ول ءۇشبۇرىش ءپىشىندى. بۇل تاۋدىڭ باسى جەردە جاتقان تاس پىلگە ۇقسايدى، سوندىقتان كەيدە ونى ادامدار «ءپىل» دەپ اتايدى. جالپى، «وقجەتپەس» شىڭىنا شىعۋعا بولادى. وعان شىعاتىن بىرنەشە تۋريستىك مارشرۋتتار دا بار، ءبىراق بيىك جارتاستان تەك الپينيستىك قۇرالداردىڭ كومەگىمەن عانا تۇسۋگە بولادى.

كەڭ تارالعان اڭىزداردىڭ بىرىنە سايكەس، ابىلاي حان بيلىگى كەزىندە ونىڭ جەڭىمپاز اسكەرى قالماقتاردى ويسىراتا جەڭدى دەلىنەدى. سوندا جاۋ جۇرتىنا ويران سالعان حان اسكەرى قايتار جولدا وزدەرىمەن بىرگە قالماقتىڭ سۇلۋ قىزىن تۇتقىنعا الىپ كەلەدى. قالماق قىزىنىڭ سۇلۋ بولعانى سونشا، ءار جاۋىنگەر ونى ايەل ەتىپ الۋدى ارماندايدى. سوندا ابىلاي حان تارتىپسىزدىككە جول بەرمەۋ ءۇشىن تاڭداۋدى قىزدىڭ ەركىنە بەردى.

ال جاۋدىڭ جەمتىگى بولعىسى كەلمەگەن قالماق قىزى بيىك قۇزعا كوتەرىلىپ، قولىنداعى ورامالدى جەبەسىن تيگىزگەن ادامعا تۇرمىسقا شىعاتىنىن ايتادى. ءبىراق، قىزدىڭ ورامالىنا بىردە- ءبىر باتىردىڭ جەبەسى تيمەيدى. سوندا ءۇمىتىن ۇزگەن جاۋىنگەرلەر اشۋلانىپ، قىزدىڭ قولىنداعى ورامالعا جەبەنىڭ جەتپەيتىنىن ايتادى. وسىلايشا، ول تاۋ «وقجەتپەس» اتالىپ كەتەدى.

ءبىراق، تۇتقىندا ەشقانداي جاقسىلىق كورمەيتىنىن تۇسىنگەن قالماق قىزى اقىرى بيىك قۇزدان كولگە سەكىرىپ كەتەدى. سول كەزدە ول قۇلاعان جەردەن، «بەلگىسىز، جۇمباق تاس» ، ياعني قازىر بۋرابايدىڭ كورىكتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى «جۇمباقتاس» پايدا بولدى.

بۇرىشىنا بايلانىستى جۇمباقتاس ءوز كەسكىنىن وزگەرتەدى. ءبىر قاراعاندا ول ويعا شومىلعان جۇمباق ادامدى نەمەسە شاشى جەلپىلدەگەن جاس قىزدى جانە قوڭقاق مۇرىندى كەمپىردى ەسكە تۇسىرەدى. مۇنىڭ ءبارى كورۋ بۇرىشىنا، كولەڭكەگە، جارىققا جانە ارينە، قاراپ تۇرعان ادامنىڭ قيالىنا بايلانىستى.

بۋراباي قوناقتارىنىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى جەرى اقىلباي اسۋى. ول اقىلباي ەسىمدى جەرگىلىكتى جول كورسەتۋشىنىڭ قۇرمەتىنە اتالعان. اقىلباي ورماندى جەرلەردى وتە جاقسى بىلگەن ادام، جانە سونىڭ ارقاسىندا ساۋدا كەرۋەندەرىنە جەكە- باتىر مەن كوكشەتاۋ تاۋلارى اراسىنداعى وتكەلدەن وتۋگە كومەكتەسكەن.

بۋراباي «قازاقستاننىڭ ءىنجۋى» دەپ اتالاتىندىقتان، كەڭەس داۋىرىندە وسى جەرگە اق ءمارمار تۇسكە بويالعان ۇلۋ قابىرشاعى تۇرىندە شاعىن ەسكەرتكىش ورناتۋعا شەشىم قابىلداندى. سونداي- اق، ول مۇندا ءبىر كەزدەرى بولعان تەڭىزدى ەسكە تۇسىرەدى.

ۇيقىداعى جاۋىنگەرگە ۇقسايتىن جەكە باتىر تاۋى تۋرالى دا كوپتەگەن اڭىزدار بار. بۇرىن وسى جەرلەردە ءىرى دەنەلى، وتە مىقتى باتىر ءومىر سۇرگەن. ول ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىن اۋىل- اۋىلداردى تالقانداپ، حالقىن توناپ كەتەتىن جاۋلاردان قورعاعان. ايبىندى باتىردى قارسىلاستاردىڭ ەشقايسىسى جەڭە الماعان ەكەن. بىردە باتىرعا قاستاندىق ويلاستىرعان قاسكويلەر جاۋىنگەر تىنىعىپ جاتقاندا، وعان جاسىرىنىپ كىرىپ، پىشاقتاپ كەتەدى. ءسويتىپ، حالقىن جاۋدان قورعاعان باتىر ۇيىقتاپ جاتىپ، ماڭگى ۇيقىعا كەتتى. جەكە باتىردىڭ رۋحى ءالى دە سول جەردى قورعاپ ءجۇر دەيتىن اڭىزدار وسىدان تاراعان.

ارينە، بۇل جەردىڭ بۋراباي اتالۋىنا نەگىز بولعان تاۋ تۋرالى اڭىزدار كوپ. ەجەلگى زامانداردا بۇل تاۋلاردا - بۋرا دەپ اتالاتىن تاكاپپار، ەشكىمگە باعىنباعان، جالعىز ءوزى عانا جۇرەتىن اق تۇيە مەكەندەگەن. بۇل ەكى وركەشتى تۇيە بيىك، كۇشتى جانە ادەمى بولدى. ال ءجۇنى قالىڭ، اپپاق بولعان دەسەدى. ءبىراق، بۇل ۇلكەن تۇيە - ەشكىمگە جاقىنداماي، ەشكىمگە باعىنباي، ءاردايىم ەركىن ءجۇردى. ونىڭ جىلى ءۇيى كوكشەتاۋ ورماندارىنىڭ قالىڭ بۇتالارى بولدى. سونداي- اق، ول سۋىنىڭ تازالىعى مەن مولدىرلىگى ءۇشىن حالىق اراسىندا كۇمىسكول دەپ اتالىپ كەتكەن كولدەن عانا سۋ ىشكەن. ءبىر قىزىعى، اق تۇيە (بۋرا) كۇمىس كولدەن سۋ ىشۋگە ءتۇس ۋاقىتىندا عانا كەلەتىن. جانە ول وندا ءاردايىم ءبىر جولمەن عانا ءجۇرىپ كەلگەن ەكەن.

ءبىراق، بۋرا قاراپايىم تۇيە ەمەس، قاسيەتتى بولدى. ول باسقىنشىلاردىڭ كەلە جاتقانىن الدىن الا سەزىپ، قاتتى داۋىسىمەن ادامدارعا جات بىرەۋلەردىڭ شابۋىلى تۋرالى ەسكەرتەتىن. بۋرا حانعا اۋرۋ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن دا سەزەتىن، جانە سول كۇندەرى ول تىم مازاسىز بولاتىن. اق تۇيە بەيمازا كۇندەردىڭ الدىندا قاتتى باقىرىپ، تىنىمسىزدانا باستايدى. ال تۇيەنىڭ داۋسىن ەستىگەن حالىق الدا بولاتىن اۋىرتپالىققا الدىن- الا دايىندالاتىن بولعان.

بىردە سارقىراماعا توقتاعان بۋرانى اشۋلى دا، قاتىگەز قاسىم حان كەزدەستىرىپ قالادى. سول كەزدە اسكەرىنىڭ الدىندا ماقتانعان قاسىم حان تۇيەگە بىرنەشە ۋلى جەبە اتادى. سوندا جارالانعان تۇيە جاراقاتىن ەمدەۋ ءۇشىن كولگە قاراي سۇيرەتىلىپ بارادى، ءبىراق قاتىگەز قاسىم جانۋارعا قانجار سۇعىپ، اقىرىندا تۇيەنى ولتىرەدى. بۇل ءىسى ءۇشىن قاسىم قارعىسقا ۇشىراپ، ونىڭ تۇقىم- تۇياعى جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتەدى. ال بۋرا تۇيە تاسقا اينالىپ، كەيىن تاۋ بولادى.

سونداي- اق، بۋرانىڭ جەتى باۋىرى بولعان. ولار قايعىدان ورمانعا قاراي بەت الىپ، جەتەۋى دە تاسقا اينالىپ كەتەدى. اڭىز بويىنشا، جەتى تۇيەنى تاپقان ادامنىڭ اڭساعان ارمانى ورىندالادى دەيدى.

Stan.kz