سابەتتىك «توزاقتان» قاشقان تۇتقىندار

وسى باعىتتا س س ر و باسشىلارىنىڭ نازارىنا ىلىنگەن مەملەكەتتىڭ ءبىرى - موڭعوليا. ويتكەنى، بۇل ەل سوعىس جىلدارى قىزىل ارمياعا كومەك رەتىندە: 1942 -جىلدىڭ اقپان ايىندا - ۆنەشتورگبانك ارقىلى 2.5 ميلليون توگرەگ، 100 مىڭ امەريكا دوللارى، 300 كەلى التىنعا ت-34 ماركالى 32، ت-70 ماركالى 21 تانك ساتىپ الىپ «ريەۆوليۋتسيوننايا مونگوليا» اتتى تانك كولونناسىن قىزىل ارميانىڭ 112- بريگاداسىنا سىيلاسا، 1943 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا 25.3 ميلليون توگرەگتىڭ ازىق- تۇلىگى جانە 12 دانا «لا-5» جويعىش ۇشاعى ساتىپ الىنىپ «مونگولسكي ارات» ەسكادريلى جاساقتالدى. وسى جىلدارى 120 ميلليون حالقى بار ا ق ش سوۆەت ارمياسىنا كومەك رەتىندە 665 مىڭ توننا ەت ونىمدەرىن جانە 54 مىڭ توننا ماقتا- ماتا جىبەرسە، بار- جوعى 800 مىڭ تۇرعىنى بار موڭعوليا 500 مىڭ توننا ەت، 64 مىڭ توننا ءارتۇرلى كيىم- كەشەك جىبەرگەن ەكەن.

سوۆەت ەلىنىڭ باسشىسى ستالين موڭعولياعا ەكونوميكالىق قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا 1947 -جىلى «ناۋشكي- ۇلانباتىر باعىتىندا تەمىرجول قۇرىلىسىن سالۋ تۋرالى» بۇيرىققا قول قويدى. جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى «وتانىن ساتقان» ادامداردان جاساقتالعان «505- تۇرمە- نىساندى» پايدا بولدىردى. بۇعان تۇرمەلەرىندە جازاسىن وتەپ جاتقان 80 مىڭ ادام تارتىلىپ، تەمىرجول قۇرلىسىن باسقارۋعا تاجىريبەلى ينجەنەر گەنەرال- مايور ف. ا. گۆوزديەۆسكي تاعايىندالدى. 80 مىڭ تۇتقىننىڭ كوبى سوعىستا نەمىستىڭ قولىنا تۇسكەن سوۆەتتىك سولدات- وفيتسەرلەر بولسا، سونىڭ 3000-ى تازا ۆلاسوۆشى ەكەن. بۇلاردىڭ سىرتىندا سوۆەت وداعى موڭعول دالاسىنان جاڭادان ۋران كەندەرىن اشىپ بۇعان دا ساتقىن- تۇتقىندارى اكەلدى.

وسى تۇتقىندارىنىڭ اراسىندا «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىن العان ادامدار دا بولعان. تۇتقىنداردىڭ كورگەن قيىندىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. اسا اۋىر جاعدايدان قاشىپ شىققاندار دا بولىپتى. ولار رەسەي- موڭعول شەكاراسىن ءبولىپ جاتقان قانعاي- سايان تاۋلارىنىڭ نۋ ورمانىن پانالاپ ءومىر ءسۇرىپتى. سوڭعى جىلدارى وسى قاشقان- باتىرلار جايلى شەتەلدىك باسىلىمداردا جازىلىپ ءجۇر...

پەتر ۋتومتسيەۆ - مىڭ بۇعاۋدى ۇزگەن ادام

پەتر ۋتومتسيەۆتىڭ تۋعان جەرى ريازان وبلىسى. 1941 -جىلى 19 جاسىندا مايدانعا شاقىرىلىپ مارشال روكوسسوۆسكي باسقارعان 16- ارميا ساپىندا ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىسقان. گەنەرال ۆ. روديمتسيەۆ باسقارعان 13- ارميانىڭ 112- ديۆيزياسىندا بارلاۋشى بولعان. كەيىن پولكوۆنيك سولوچۋب باسقارعان ديۆيزيانىڭ اۆتوماتشىلار روتاسىن باسقارىپ، ستالينگرادتى ازات ەتۋ مايدانىندا 48 كۇن قورشاۋدا قالىپ، قورشاۋداعى 160 ادامنان ءتىرى شىققان 13 ادامنىڭ ءبىرى وسى - ۋتومتسيەۆ. وسىنداعى ەرلىگى ءۇشىن وعان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن. سوعىس كەزىندە ۋتومتسيەۆتىڭ ەرلىگى تۋرالى مايدان گازەتتەرىندە وتە كوپ جازىلعان.

ۋتومتسيەۆ 1944 -جىلدىڭ باسىندا بەلورۋسسيانىڭ گومەن قالاسى ماڭىندا جارالى كۇيىندە نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسەدى. بابەلسبەرگ لاگەرىندە تۇتقىندا بولعان ۋتومتسيەۆتى بىرەۋلەر تانىپ «ستالينگرادتىڭ اتاقتى باتىرى» ەكەنىن نەمىستەرگە جەتكىزەدى. نەمىستەر باتىردى جەكە كۇتىمگە الادى. ونىمەن قويماي گەرمانيانىڭ بەدەلدى باسىلىمدارى «اتاقتى باتىر پەتر ۋتومتسيەۆ ءوز ەركىمەن فيۋرەر ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە كەلىستى» دەگەن ماقالانى باتىردىڭ فوتوسىمەن قوسا جاريالايدى.

1945 -جىلى كەڭەس اسكەري تريبۋنالى نەمىستەردەن بوساپ شىققان ۋتومتسيەۆتى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ارتىنان جوعارعى سوت ۇكىمدى 25 جىلعا الماستىرادى. ول 1948 -جىلى 505-شىلەر ساپىندا موڭعولياعا كەلەدى. ونى فاشيستەردىڭ «زوندەر كومانداسىندا» قىزمەت ەتكەن ناعىز ساتقىندار توبىنا قوسادى. ولارعا كورسەتىلگەن ازاپتى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ادام ءولىمى جەتىم لاقتىڭ قۇنىنداي...

ءبىر كۇنى قاسىندا ەكى اداممەن بىرگە ۋتومتسيەۆتى كۇزەتشى سولداتتار ورماننان ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە الىپ شىعادى. وسى ءساتتى پايدالانىپ ۇشەۋى قاشادى. قاسىنداعى ەكى ادامنىڭ ءبىرى پاتشالىق رەسەي وفيتسەرى ەكەن. وعان قۋعىنشىلار وعى ءتيىپ ولەدى. ەكىنشى ۆلاسوۆشىنى ايۋ جەپ قويادى. ورماندا جالعىز قالعان ۋتومتسيەۆتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن بىرنەشە دۇركىن ارنايى جاساق جىبەرىلگەن. ولار ەشقانداي ناتيجە شىعارا الماعان.

ۋتومتسيەۆتىڭ كەيىنگى ءومىرى موڭعول ەلىنىڭ سەلەنگە ايماعىندا وتكەن. 1959 -جىلى جالعىزباستى موڭعول ايەلگە ۇيلەنگەن. 1960 -جىلى تۋعان ايۋۋش اتتى بالاسى ءقازىر ۇلانباتىر قالاسىندا تۇرادى. وسى ۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا اكەسى پەتر 1970 -جىلدىڭ سوڭىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى.

سۋسايەۆ سۇرمەرگەن نەمەسە چەكيستەر قۇرعان تۇزاق

سۋسايەۆ 1942 -جىلى سمولەنسك ماڭىندا بولعان شايقاستا ەرەن ەرلىگى ءۇشىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان. ءوز پولكىنىڭ ماڭداي الدى مەرگەنى اتانعان ول 1943 -جىلى ابايسىزدا نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسكەن. كەيبىر دەرەكتەردە اتاقتى مەرگەن زايتسيەۆ مەن سۋسايەۆتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن نەمىستەر ارنايى جاساق جۇمساعانى جونىندە ايتىلادى.

سۋسايەۆ 1945 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن بيركناۋ لاگەرىندە تۇتقىندا بولىپ، سوۆەت اسكەرلەرى ونى نەمىستەر قولىنان بوساتقان سوڭ 248- اتقىشتار ديۆيزياسىندا مەرگەندەر قاتارىنا قايتادان قوسىلعان. پراگانى ازات ەتۋگە قاتىسقان. سوعىس اياقتالىپ تۋعان جەرى قالماقياعا ورالادى. كەشىكپەي اتاقتى مەرگەن سۋسايەۆ «ساتقىندار» قاتارىنان تابىلىپ 25 جىلعا سوتتالدى. 1948 -جىلى موڭعوليادا قۇپيا اشىلعان ۋران وندىرىسىندە ايدالادى. قۇپيادا كەنىشتە 12 مىڭ ساتقىن- سولدات كۇندىز- ءتۇنى جۇمىس ىستەپ تىرىدەي ازاپتالادى. 1950 -جىلى وسى كەنىشتەن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاقتى مەرگەن سۋسايەۆ قاشىپ كەتەدى.

كۇۇلە حان تاۋىندا بەكىنگەن ونى 1951 -جىلى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن 500 اسكەر ايماقتى بۇتىندەي قورشاپ الىپ، داۋىس زورايتقىشپەن «ءوز ەركىڭمەن بەرىل، تيىسپەيسىز» دەپ جار سالادى. سۋسايەۆتان جاۋاپ بولماعان سوڭ اسكەرلەر ۇستاۋ ءۇشىن شەپ قۇرىپ اتتانادى. 10 كۇننىڭ ىشىندە 30 شاقتى سولداتىنان ايىرىلعان ىزكەسۋشىلەر ىزدەۋدى توقتاتادى. 1952 -جىلى كەڭەس ەلىنەن ارنايى دايىندالعان 30 چەكيست سۋسايەۆتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كۇۇلە تاۋىنا بەكىنەدى. ەكى اپتا قاشقىننىڭ ىزىنە تۇسكەن چەكيستەردىڭ 14 ى جەر جاستانادى. 1953 -جىلى مۇزداي قارۋلانىپ ىزىنە تۇسكەن 300 جاساقتى تاعى جۋساتادى.

امالى تاۋسىلعان ۇكىمەت ايلاعا كوشەدى. 1954 -جىلى ماسكەۋلىك كاتەرينا اتتى چەكيست ايەلدى جەرگىلىكتى ورىس باعبان كليموۆتىڭ رەسەيدە تۇراتىن تۋىسىنىڭ قىزى ەسەبىندە ۇيىنە اكەلىپ ورنالاستىرادى. كاتەرينا الا جازداي جالعىز ءوزى ءان سالىپ ءجۇرىپ تاۋدان جەمىس تەرەدى. ونى الىستان بىرنەشە اي باقىلعان سۋسايەۆ ءبىر كۇنى تاۋدان ءتۇسىپ ءانشى ايەلگە جولىعادى. ۋاقىت وتە كەلە باۋىر باسادى. كەزەكتى ءبىر كەزدەسۋگە ۋادەلەسكەن ءساتتى پايدالانىپ ابدەن ىسىلعان 12 مەرگەن تۇزاق قۇرادى. سۋسايەۆ وتە قاۋىپتى ادام بولعاندىقتان مەرگەندەرگە كەز كەلگەن جەردە اتۋعا بۇيرىق بەرىلىپ قويادى. سۋسايەۆ وسىلاي قازا تابادى. قاراساقال ماشۋز. ولىمنەن كەيىنگى جازا

جوعارىداعى اتاقتى «505» - تەن قاشىپ شىعىپ امان قالعان ادامداردىڭ ءبىرى - ماشۋز. بۇل ادام 1903 -جىلى ماسكەۋدە تۋعان. 1925 -جىلى وفيتسەرلەر مەكتەبىن ءتامامداپ، بەلورۋسسيا جەرىندە اسكەري مىندەتىن ورىنداپ ءجۇرىپ، فين سوعىسىنا قاتىسقان. وتان سوعىسى باستالعاندا ماشۋز باتالون كومانديرى ەكەن. سوعىسقا باستان- اياق قاتىسقان. ءبىراق جەڭىستەن كەيىن وعان «مايدان شەبىندە ءجۇرىپ ۆلاسوۆشىلارمەن قۇپيا بايلانىس جاسادى» دەگەن جالا جابىلىپ «ساتقىن» رەتىندە «505- نىسان» قۇرامىندا موڭعولياعا ايدالعان. تەمىرجول قۇرىلىسىندا ءجۇرىپ ەبىن تاۋىپ قاشىپ شىققان. شەكارا اسىپ ورىس جەرىنە ءوتىپ الىپ «505» - كە «موڭعوليادان قاشىپ شىققان ماشۋز نوۆوسيبيردە جۇك تيەگەن ۆاگون ۇستىنە قاشىپ بارا جاتىپ، قۇلاپ قازا تاپتى» دەگەن تەلەگرامما جىبەرىپ ۇلگەرەدى.

ءوزىن «ولدىگە» جاتقىزعانننا كەيىن قايتا اينالىپ موڭعول جەرىنە ءوتىپ، جالعىز ءوزى ورمان ىشىندە ءومىر سۇرەدى. جەرگىلىكتى جۇرتپەن ارالاس- قۇرالاس بايلانىس جاسايدى. باعالى اڭ تەرىلەرىنە ازىق- تۇلىك ايىرباستايدى. ءبىر كۇنى ماشۋز جەرگىلىكتى «اتاماندارمەن» تايتالاسىپ ءجۇرىپ بىرەۋىن ءولتىرىپ الادى. ءسويتىپ موڭعوليا زاڭىمەن 15 جىلعا سوتتالادى. تۇرمەدە ءجۇرىپ قاسىنداعى موڭعول دوستارىنىنا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جانە باستان وتكەن ءومىر تاريحىن ايتاپ بەرگەن كورىنەدى. 1990 -جىلى ۇلان- باتىردا «قاراساقال ماشۋز» اتتى شاعىن كىتاپشا جارىققا شىقتى.

گازەل جانە «مايور اسۋى»

سوعىستان كەيىنگى ا ق ش- س س ر و تەكەتىرەسىنە سەبەپ بولعان دۇنيەنىڭ ءبىرى - اتوم قارۋى. كەڭەس وداعى اتوم قارۋىن جاساۋ ءۇشىن قاجەت ۋران ونىمدەرىن موڭعول دالاسىنان دا تاسىدى. سونداي كەنىشتىڭ ءبىرى - كەنتەي ايماعى جەرىندەگى ماندال شاحتاسى. وسىندا ساتقىن- تۇتقىندار ەڭبەك ەتكەن. ولاردىڭ جۇمىس كۇنى 12-14 ساعات. ءبىر كۇنى تۇتقىندار تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىنا شاعىمدانىپ، باسشىلىققا حات جولدايدى. ونى اپارىپ بەرۋ قاتارداعى تۇتقىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مايور گازەلگە جۇكتەلەدى. باتىر- تۇتقىن شاعىم حاتتى تابىستاۋ ءۇشىن شتابقا بارادى. وسى جەردە وڭباي سوققىعا جىعالادى ءارى نامىسقا تيەتىن اۋىر سوزدەر ەستيدى. اشۋلانعان باتىر كۇزەتشىنىڭ مىلتىعىن جۇلىپ الىپ، باقىلاۋشى سولداتتارمەن اتىسادى. گازەل سوعىستا مەرگەندەر روتاسىن باسقارعان ءارى «ۆوروشيلوۆتىڭ مەرگەنى» دەگەن اتاق العان داڭقتى جاۋىنگەر ەكەن. كۇزەتشىلەردى جۋساتىپ سالعان مايور گازەل ورمانعا سۇڭگىپ جوق بولادى.

ارتىنان چەكيستەر قانشاما جىل ىزدەسە دە تابىلمايدى. قىسقاسى ولدىگە ساناپ قويعان ءتارىزدى. ءبىراق گازەل ولمەگەن. ەكى ەل شەكاراسى ماڭىنداعى بيىك اسۋعا بەكىنىپ الىپ جاتا بەرگەن. كەيىن جەرگىلىكتى موڭعولدارمەن ارالاسىپ ءومىر سۇرگەن. حالىق گازەل بەكىنگەن اسۋدى ءالى كۇنگە دەيىن «مايور اسۋى» دەيدى.

بەكەن قايرات ۇلى

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى