ەرەكشە جانۋارلار

None
None
استانا. قازاقپارات - جانۋارلار الەمى ءاردايىم تاڭعاجايىپ. ولاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىنە قاراپ، تاڭعالاسىز، سونىمەن بىرگە دەمالىپ تا قالاسىز. ولاردى قولعا ۇيرەتۋىمىزدىڭ سەبەبى دە وسى بولار.

جانۋارلار (لات. Animalia) - ءتىرى ورگانيزمدەر دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ ءبىرى. جۇرۋگە جانە سەزىنۋگە بەيىم تىرشىلىك يەسى. جەر بەتىندە جانۋارلار پروكاريوتتار، بالدىرلار، ساڭىراۋقۇلاقتاردان كەيىن پايدا بولعان. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ولاردىڭ جاسى 0,8 ميلليارد جىلدان اسپايدى. جانۋارلاردىڭ دامۋى دا قورشاعان ورتانىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىنا سايكەس قالىپتاسقان. وسىنداي جانۋارلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە اقىلدى جانۋارلار دا جەتەرلىك. ەندەشە، سول اقىلدى جانۋارلارعا توقتالا كەتەيىك.

جىلقى. قازاق حالقى ءۇشىن ورنى ەرەكشە قاسيەتتى جانۋار. جىلقى قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىم، رۋحاني بولمىس، تۇرمىس- سالت، ادەت- عۇرىپ، مادەنيەت پەن ونەرىنىڭ تۇتاس ءبىر بولىگىنە اينالىپ كەتكەن. قازاقتىڭ جارىنان كەيىنگى جاقسى كورەتىن جان سەرىگى، قاسيەتى قانىنا سىڭگەن جانۋار. جىلقى ەتى جەر بەتىندەگى ەڭ جەڭىل قورىتىلاتىن جانە پايداسى وتە جوعارى تاعام. ال قىمىز بويعا تۇسكەن قورەكتىك زاتتاردى سىڭدىرگىش قاسيەتىمەن تانىمال. قىمىزدا ادام اعزاسىنا قاجەتتى ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى دا تابىلادى. سونىمەن بىرگە بيە ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا دارۋمەندەر وتە كوپ. قىمىز جۇيكە اۋرۋلارىنا بىردەن- ءبىر ەم. قازاق بالاسى جىلقى تۇلىگىن تورەسىندەي كورەتىنى سونداي، قازاق جىلقى مىنەزدى دەپ ءوزىنىڭ مىنەز- قۇلىق، ءبىتىم- بولمىس، جان دۇنيەسىنىڭ ايقىنداۋشىسىنا اينالدىرىپ العان. قازاق ءۇشىن جىلقى تەكتىلىكتىڭ بىردەن- ءبىر نىشانى بولىپ سانالادى. بۇلاي ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا جىلقىدان ۇقساستىق ىزدەۋ - تەك قازاققا عانا ءتان قاسيەت ءارى بۇل قازاقتىڭ وسى تۇلىككە دەگەن اسا جوعارعى قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى.

كوگەرشىن. ولاردى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3000 جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتە باستاعان. كەيدە كەپتەردى «ۇشاتىن ەگەۋقۇيرىق» دەپ اتايدى، سەبەبى اۋرۋدىڭ كوپتەپ تارالۋى وسىلاردىڭ تاسىمالداۋىمەن بايلانىستى. كوگەرشىندەر جاڭا نارسەنى تەز ۇيرەنىپ الاتىن العىرلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جاقسى بولعاندىقتان، الدىنداعى سۋرەتتى بىرنەشە جاتتىعۋدان كەيىن قايتا جاڭعىرتۋ قابىلەتى جوعارى. اينا الدىندا وزدەرىن تانيدى. بەلگىلى قيمىل ءىس- ارەكەتتى قايتالاپ بەرەدى. ءبىر قاراعاننان- اق ەكى زاتتىڭ ايىرماشىلىعىن بايقايدى.

ءتيىن. قولعا تەز ۇيرەتىلەتىن جانۋاردىڭ ءبىرى. ول ەستە ساقتاۋ، جىلدامدىق، ەپتىلىك، اڭعارعىشتىق سياقتى قابىلەتتەرگە يە. ءتيىن ادامعا جاقىن جەرلەردە جۇرەدى. ءوز يەلەرىن تەز تانيدى. مۇنىڭ بارلىعى ءتيىننىڭ اقىلدىلىعىن اڭعارتادى.

شيمپانزە. ادامعا بەت- پىشىنىمەن دە، اقىلدىلىعىمەن دە ۇقسايتىن جانۋار. شيمپانزە ازىق ىزدەگەندە توپپەن ءجۇرىپ اڭ اۋلاۋ ايلا- تاسىلدەرىن ۇيىمداستىرا الادى. ولار ءىس- ارەكەت ارقىلى اداممەن قارىم- قاتىناسقا تۇسەدى. ال ەڭ باستى - قابىلەتى زاتتار ارقىلى وزدەرىنىڭ ويى مەن سەزىمىن جەتكىزە الادى. ورانگۋتانگتار بىرلەسىپ ءومىر سۇرەدى. ۇرعاشى ورانگۋتانگ بالاسىن جىلدار بويى ءتۇرلى نارسەلەرگە ۇيرەتەدى. جابايى تابيعاتتا ولار پىلدەر سەكىلدى نىساناسىنا جەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن امالداردى قاراستىرادى. ادامنىڭ ءىس- ارەكەتىن باقىلاپ، تەز ۇيرەنىپ الادى.

ءيت. مىسىقتاردان اقىلدى دەپ ەسەپتەلىنەدى. مىسىقتاردىڭ يتتەردەن اقىلدى بولۋى ولاردىڭ تۇقىمىندا ەكەندىگى انىقتالعان. يتتەردىڭ ارعى اتالارى ۇيىردە ءومىر سۇرگەندىگى بەلگىلى. ولار ءۇيىردىڭ باسشىسىنا عانا باعىنادى. سوندىقتان بولار، ءيت ادامنىڭ بەرگەن بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىندايدى.

مىسىق. نەگىزىنەن، جەكە ءومىر سۇرگەن. ولار تەك وزدەرىنە عانا سەنەدى. سوندىقتان ولاردىڭ اقىلى يتتەردەن جوعارى ەكەن. قازىرگى مىسىقتار دا كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزىنىڭ باس پايداسىن ويلايدى. ءيت پەن مىسىقتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ءار ادام ءارتۇرلى قابىلدايدى. مىسالى، ەركەكتەر كوبىنەسە ءيتتى جاقسى كورەدى. ايەل ادامدار مىسىقتى جاقسى كورەدى. ال مىسىقتى جاقسى كورەتىن ەركەكتەر ءوزىمشىل بولىپ كەلەدى، ءيتتى جاقسى كورەتىن ايەلدەر كوپشىل بولادى ەكەن.

ءپىل. ەڭ العاشقى پىلدەر 23 ميلليون جىل بۇرىن افريكادا پايدا بولعان. تابيعات اياسىندا ءپىل ازىعىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن سان الۋان قۇرال قولدانادى. ءپىل ميىنىڭ ءار سانتيمەترىندە جۇزدەگەن جاسۋشادان بار. باسىنىڭ كولەمى ۇلكەن بولعاندىقتان، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى كۇشتى. ءپىل تابيعاتىنان وتە قىزىعىمپاز جانە تازالىقتى سۇيەتىن جانۋار. تاماقپەن قورەكتەنەر الدىندا ونى مىندەتتى تۇردە جۋىپ جەيدى. كەيبىر پىلدەر سۋرەت سالا الادى. بۇل كۇشتى الىپتار - الەمدەگى ەڭ اقىلدى جانۋارلاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ ميىنىڭ سالماعى 5 كەلىگە دەيىن جەتەدى. پىلدەر قۋانىشتى دا، قايعىنى دا سەزىنەدى. ولاردى، ءتىپتى قۇرالدارمەن جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋگە بولادى. پىلدەر ءوزىن رەنجىتكەن ادامدى ەستە ساقتاپ، بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ كەگىن قايتارادى ەكەن.

جولبارىس پەن ارىستان. بۇل مىسىق تۇقىمداس اڭدار قيمىلدارى شاپشاڭ، كادىمگى ءۇي مىسىعىنا قاراعاندا اناعۇرلىم اقىلدى. ونىڭ سەبەبى يتتەر دە، مىسىقتار دا ادامدارمەن بىرگە تۇرعاندىقتان، قورشاعان ورتاعا ادامنىڭ كوزىمەن قارايدى. ال ادامدارمەن قارىم- قاتىناستا زەرەكتىك تانىتادى.

سەگىزاياق. ەڭ اقىلدى جانە تولىعىمەن زەرتتەلە قويماعان جاراتىلىس. ونىڭ دەنەسىندەگى ۋعا تولى قالتاشاسى جاقسى قورعانۋ مەن اڭ اۋلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سەگىزاياققا قانداي دا ءبىر قاۋىپ تونەتىن بولسا، ول ۋلى سياسىن شاشىپ جىبەرەدى. دەگەنمەن، ول ونىڭ جالعىز عانا قورعانىشى ەمەس، سونىمەن قاتار جاۋدىڭ ءيىس سەزۋ مۇشەسىن ناشارلاتاتىن سۇيىق زات بولەدى. ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە قىسقا، قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندا ءوڭىن وزگەرتە الادى.

دوڭىز. باسقا جانۋارلارمەن سالىستىرىپ قاراعاندا ەرەكشە اقىلدى ەكەندىگى دالەلدەنگەن. دوڭىزدىڭ ميى ءۇش جاستاعى نارەستە بالانىڭ اقىل دەڭگەيىنە سايكەس كەلەدى. عالىمدار شوشقانىڭ ءتۇرلى تاپسىرما شەشۋ يكەمىن تەكسەرۋ ماقساتىمەن كومپيۋتەر ويىنىن ۇيرەتىپ كورگەن. زەرتتەۋ ناتيجەسى تاياعاندا قورىتىندى رەتىندە ولار دوڭىزدىڭ شيمپانزە سەكىلدى ويىننىڭ باستاپقى ەرەجەسىن مەڭگەرە الاتىنىنا كوزدەرى جەتكەن. بۇل جانۋاردا ۇزاق ۋاقىت ەستە ساقتاۋ قابىلەتى بار جانە ءيىس سەزۋ مۇشەسىنىڭ جاقسى بولۋى جەرقۇلاقتى وڭاي تاۋىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شوشقا كەز كەلگەن جاعدايعا تەز بەيىمدەلگىشتىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.

قارعا. وزىنە ازىق تابۋ ەرەكشەلىگى ارقىلى الدىڭعى قاتاردا جۇرەدى. ول اياقكيىمنىڭ باۋىنان قارماق جاساي الادى. ال جاڭعاقتى جارىپ جەۋ ءۇشىن ونى جوعارىدان جول ۇستىنە كولىكتىڭ استىنا تاستايدى.

دەلفين. ادامنىڭ ەڭ سۇيىكتى ءسۇت قورەكتى حايۋانى. ەڭ اقىلدى جانۋارلار تىزىمىندە شيمپانزەدەن كەيىنگى ورىندا. دەلفيننىڭ ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس- ارەكەتتەردى جاساي الاتىن يكەمدىلىگى بار. ونىڭ ميىنىڭ كولەمى دەنەسىمەن سالىستىرعاندا 4-5 ەسە ۇلكەن. دەلفين ءىس- ارەكەت ارقىلى تىلدەسەدى.

قولتىراۋىندار. شىندىعىندا، قولتىراۋىندار تاس جەيدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ولار سۋدا تەپە- تەڭدىكتى ۇستايدى. ولاردىڭ اسقازانى باسقا تاماقتاردان بولەك تاسپەن دە تولتىرىلادى.

كيت. جاڭا تۋعان كيتتىڭ بويى 9 مەترگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن. مۇنداي «كىشكەنتاي الىپتى» تويدىرۋ ءۇشىن اناسى بالاسىنا مايلىلىعى 50 پايىزداي بولاتىن 200 ليترگە دەيىن ءسۇت بەرۋى كەرەك. ال سيىر ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى 4 پايىز شاماسىندا.

كورتىشقاندار. ادام بارلىق كورتىشقاندار سوقىر دەپ ويلاۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، بۇل كىشىگىرىم جانۋارلاردا ازداعان كورۋ قابىلەتى بار. ونىڭ كومەگى ارقىلى كورتىشقاندار جىرتقىشتاردان قورعانادى. كورتىشقان ىنىندە جارىق كورسە، ول بۇل ءۇشىن قاۋىپتى بەلگى. دەمەك، ۇيگە شاقىرىلماعان قوناق كەلدى. سونىمەن قاتار ولار كوزدەرى ارقىلى اۋا اعىنىن سەزەدى ەكەن.

قۇمىرسقالار. قۇمىرسقا ءوز سالماعىنان ەلۋ ەسە ارتىق سالماقتى تىسپەن كوتەرىپ كەتەدى. مىنە، قۇمىرسقالار - پالۋاندار! ءار قىرىق ادامعا جەتى ءجۇز ميلليون قۇمىرسقادان كەلەدى. ولار مۇزدى مۇحيتتاردان باسقا الەمنىڭ بارلىق جەرىندە تىرشىلىك ەتە بەرەدى، كوبىنە ىستىق ايماقتاردى ۇناتادى.

ولار قوعام بولىپ ءومىر سۇرۋگە بەيىم. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، قۇمىرسقالار وتە سەزىمتال جاندىكتەر. ءتىپتى، جەر سىلكىنىسى بولا قالعان جاعدايدا دا قۇمىرسقالار ءبىرىنشى سەزەدى ەكەن.

توتىقۇستار. ۇزاق ۋاقىت بويى ءبارىمىز توتىقۇستاردىڭ ءسوزىمىزدى ماعىناسىز قايتالاي بەرەتىندىگىنە سەنىمدى بولدىق. الايدا ءبارى ولاي ەمەس. عالىمدار ولاردىڭ كىشى مەن ۇلكەندى، ۇقساس پەن بولەكتى اجىراتا الاتىندىعىن دالەلدەدى. سوندىقتان بۇل اشىق ءتۇستى قاناتتىلار ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى ءىشىنارا تۇسىنە الادى ەكەن.

اكۋلا. ادامداردىڭ ءتىسى ومىرىندە ءبىر رەت قانا اۋىسسا، اكۋلالار تىستەرىن وتە ءجيى اۋىستىرادى ەكەن (ومىرىندە 30000-عا جۋىق ءتىس) . بۇل تاڭعالارلىق قۇبىلىس ەمەس، ويتكەنى ولاردىڭ جاڭا ءتىسى 10 كۇندە ءوسىپ شىعادى.

كوبەلەك. كوبەلەكتەر گۇلدەردىڭ حوش ءيىسىن ونداعان شاقىرىم الىستىقتا سەزە الادى. ولار مۇنى مۇرىندارىمەن ەمەس (ول جوقتا) ، قاناتتارىنىڭ كومەگى ارقىلى سەزەدى ەكەن.

قۇستار. ولاردىڭ الىس قاشىقتىققا كوشىپ، قالاي جاڭىلماي كەلەتىندىگىن ويلاپ كوردىڭىز بە؟ كەيبىر قاناتتىلارعا، مىسالى، اركتيكالىق قارلىعاشقا 40 مىڭ شاقىرىمعا ۇشۋعا جەردىڭ ماگنيتتىك ءورىسى كومەكتەسەدى ەكەن.

ەگەۋقۇيرىق. ادامعا جاقىن جەردە ءومىر سۇرەدى. كەيبىرەۋلەرىن ادامدار قولعا ۇيرەتىپ، ءۇي جانۋارلارىنىڭ قاتارىندا ۇستايدى. ساندىك ەگەۋقۇيرىقتىڭ باسقا تۇرلەرىنەن ايىرماشىلىقتارى كوپ ەمەس، ولار وتە اقىلدى، سۇيكىمدى جانە اداممەن ويناعاندى ۇناتادى. ەگەۋقۇيرىقتى زەرتتەگەن كەزدە عالىمدار ونىڭ ەشقانداي قاتەلىكسىز الدىنداعى نىساناسىن جىلدام تاۋىپ الاتىنىن كورگەن. قىتاي ەلىندە قوڭىر ءتۇستى ەگەۋقۇيرىقتى ەرەكشە قادىرلەيدى ەكەن.

نۇرگۇل ساباقانوۆا

«ايقىن»


سوڭعى جاڭالىقتار