قۋاندىق شاماحاي ۇلى: ۇيادا كورگەن ونەگە

مەنىڭ انامنىڭ اتى عازيزا. 1937 -جىلى بەسىكتەگى ءسابي ەكەن. سول كەزدە اكەسى سەبەتتى اۋىل مولداسى بولعانى ءۇشىن «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ساياسي جالا جاۋىپ، ستاليننىڭ مونعولياداعى جەندەتتەرى تۇتقىنداپ اكەتكەن كورىنەدى. سول كەتكەننەن ورالماعان. بالا كەزىندە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزى بولسا كەرەك. اناسى (مەنىڭ ناعاشى اجەم) ەكەۋى وتىرىپ الىپ «گەرمانيا جەڭىسكە جەتىپ، سوۆەت ەلى قۇلاسا، ستالين ولسە ەكەن» دەپ تىلەيدى ەكەن. ونداعىسى، جازىقسىز جالامەن ايداۋعا كەتكەن ازاماتتار گەرماندار جەڭسە قايتىپ ورالا ما دەگەن ءۇمىت قوي.

انام مەدبيكەلىك ورتاشا ءبىلىمى بار، قاراپايىم ەڭبەك ادامى بولدى. قازىر جاسى سەكسەنگە تاياپ قالدى، ەسەن ساۋ، اللاعا شۇكىر!

بالا كەزىمدە ماعان ۇنەمى مۋزىكالىق اسپاپتار ساتىپ اپەرىپ، ۇيرەتەتىن. جالپى، مەنىڭ ناعاشى جۇرتىم شەتىنەن اۋەسقوي مۋزىكانتتار بولدى. انامنىڭ اعاسى قالىمحان دەگەن قاراپايىم مالشى ناعاشىم بولدى. سىبىزعىنى ءوزى قولدان جاساپ الىپ، ويناپ وتىراتىن. ءبىر عاجابى، سول ناعاشىما ومىرىندە كورمەگەن قانداي ءبىر مۋزىكا اسپابىن ۇسىنساڭ ءتىپتى دە توسىلمايتىن. الدىمەن ءبىراز ۋاقىت باسىپ، داۋسىن تەكسەرگەن سەكىلدى وتىرادى دا، ونىڭ قىر-سىرىن تانىعان سوڭ قۇيقىلجىتا جونەلەتىن. ۇرلەمەلى، ىشەكتى اسپاپتاردان باستاپ، پيانينوعا دەيىن ءبارىن وينايتىن ەرەكشە تالانت يەسى بولدى.

مەنىڭ دە ناعاشىلارىمنان دارىعان مۋزىكالىق اسپاپتارعا بەيىمدىلىگىم بولعان شىعار، دومبىرا، گارمون، موندالين، گيتارادا اجەپتاۋىر وينايتىن بولىپ ءوستىم. بالالىق شاعىمنىڭ مەكتەپكە دەيىنگى داۋرەنى ناعىز قازاقى ورتادا ءوتتى. تابيعاتى تامىلجىعان سىرعالى كولىنىڭ جاعاسىنداعى جايلاۋ، وندا وتەتىن تويلاردا ايتىلاتىن حالىق اندەرىنىڭ اۋەندەرى ءالى دە قۇلاعىما كەلگەندەي بولادى. ءتىپتى، ونى ايتاسىڭ جاز مەزگىلىندە كيىز ۇيدە مەنىڭ انام بار، كورشىلەر بار جينالىپ، ءبىر جەڭگەمىزدى بوساندىرعانىن دا كوزبەن كورگەنىمدى ايتساڭشى.

كەرەگەنىڭ ەكى جاعىنا قىل ارقان بايلاپ، وعان الگى جاس جەڭگەمىزدى ەكى قولتىعىنان اسىپ قويىپ تولعاعى جيىلەگەن بولسا كەرەك، ءبىرى دۇعا وقىپ، كەلەسى ءبىرى «ىشقىن-ىشقىن» دەپ، ىشىنەن تومەن قاراي سيپاي ىسقانىن كوردىم. سوندا ءبىر اجەي «بالا تۇنشىعاتىن بولدى، تۇڭىلىكتىڭ باۋىن ۇيگە ەنگىزىپ اكەلىڭدەر» دەگەنى ەسىمدە. الگى قىل ارقاننىڭ ۇشىن تولعاتقان ايەلدىڭ اۋزىنا تاقاپ، كومەيىنە قاراي دۇعا ايتىپ تىققاندا ول قاتتى لوقسىعان سەكىلدى بولدى دا، نارەستەنىڭ شىر ەتكەن داۋسى ەستىلگەن. كەيىن بىلگەنىم، سونداي ءداستۇرلى ىرىم بار ەكەن. قىسقاسى، بارلىق پروتسەستى باستان اياعىنا دەيىن كوردىم. بالانىڭ جولداسى تۇسكەنىن دە، كىندىگىن كەسكەنىن دە. ءبىر اجە بوسانعان انانى «ۇيىقتاما» دەپ ەكى بەتىنەن الما كەزەك شاپالاقتاعانىن دا كوردىم.

ابىرجىپ جۇرگەن كوپ ايەل ۇيدەن بارلىق ەركەكتەردى قۋىپ شىققاندا كىشكەنتاي مەنى اڭعارماعان بولسا كەرەك. بالا امان-ەسەن دۇنيەگە كەلىپ، ءبارى جايلانعاندا بارىپ مەنى كورىپ «عازيزا، مىنا ۇلىڭ داۋدە بولسا، ايەلدەر بوساندىراتىن دارىگەر بولاتىن شىعار» دەپ كۇلگەندەرى بار. ەندى، ويلاپ وتىرسام، سونىڭ ءبارى تۇنىپ تۇرعان ەتنوگرافيا، شىنايى مۋزەي ىسپەتتى.

كىتاپقۇمارلىعىما دا انام اسا دەن قويىپ، قالاعان كىتاپتاردى ساتىپ الۋىما اقشا اياعان جوق. ءبىر ۇيدە توعىز بالا وستىك. مەنى ءۇي شارۋاسىنا كوپ ارالاستىرماي اقساۋساق بولۋىما تىكەلەي جاعداي جاسادى. جالپى، مەن ءوزىم اناۋ-مىناۋ شارۋالارعا اسا قىرىم جوق اداممىن، سونى اڭعارسا كەرەك. جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە بولسىن، وزگە باۋىرلارىم ءۇي شارۋاسىمەن تىنىم تاپپاي جۇرگەندە مەن ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا توسەكتە جايلانىپ جاتىپ الىپ، كىتاپ وقۋدان جالىقپايتىنمىن. ءوزىم قاتارلاس دوستارىم كەلىپ ويناۋعا شاقىرعاندا دا زورعا باراتىنمىن.

قىسقاسى، انام مەنەن ءبىر ونەر ادامىن تاربيەلەپ قالىپتاستىرعىسى كەلدى. ونىڭ جولىندا قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى.

جالپى، انام تابيعاتىنان سوزگە شەشەن جان. بەينەلەپ سويلەۋدىڭ، مىسقىلداپ ايتۋدىڭ حاس شەبەرى. ەگەر مەنىڭ كوركەم ادەبيەتكە، ساتيرا سالاسىنا بولماشى يكەمىم بولسا، ونى انامنان دارىعان قاسيەت دەپ بىلەمىن.

اكەم...

اكەم 1990 -جىلى نەبارى 59 جاسىندا ومىردەن وزدى. قازاق ەلىن ءبىر كورۋدى، ونىڭ وزىندە اتا جۇرتتاعى قانداس باۋىرلارىمەن قۇدا-قۇداندالى بولىپ، ءتوس قاعىستىرۋدى ارمانداپ كەتتى. ءبىراق، ول كۇندى كورە المادى.

ەسەسىنە، اكەمنىڭ ارمانى انامنىڭ الاقانىنا قوندى. تاريحي وتانعا ورالعان سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن 1994 -جىلى جەزقازعان ءوڭىرىنىڭ تۋماسى ايشا ەكەۋىمىز تۇرمىس قۇراتىن بولدىق. «اكەڭنىڭ ارمانى ورىندالاتىن بولدى» دەپ شەكسىز قۋانعان انام قۇدالىقتى ءوزى باستاپ، سوناۋ قيانداعى بايقوڭىر اۋلىنا ەلپىلدەپ جەتكەنى بار. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە زايىبىم ايشانىڭ باستاماسىمەن انامىزعا مىندەتتى تۇردە سىيلىق جاسايمىز. سىيلىقتى تاڭدايتىن كەلىنى. مەنىكى جاي عانا ۇسىنىستى قولداۋ. جالپى، قاي كەزدە دە كوڭىلىن تابۋعا بارىنشا تىرىسامىز. جالپى، مەنىڭ انامنىڭ ءوزىنىڭ قولى اشىق ادام. قازىردىڭ وزىندە زەينەتاقىسىن العان كۇنى ونىسىن نەمەرە، جيەندەرىنە تاراتىپ وتىرادى. اقشانىڭ بەت-جۇزىنە قاراپ، ونى تىقىشتاعانىن كورگەن ەمەسپىن. «تاماق ءىسى تاڭىردەن» دەگەندى ءجيى ايتادى. بىرەۋىمىز جۇمىستان شىعىپ قالساق تا، ونى ەش ۋايىمدامايدى، «دەن ساۋ بولسا، اللانىڭ ءاۋ باستا ولشەپ قويعان ىرىزدىق- نەسىبەسى بار، قۇر قالمايسىڭ» دەپ قانا وتىرعانى.

بالا كەزىمنەن ءتىلالعىش بولدىم. انام نە ايتسا، سونى قالتقىسىز ورىندايمىن. وقۋدا وزات بولدىم. سوندىقتان، وكپەلەتكەن كەزىم جوق شىعار دەپ ويلايمىن. سول تۇستاعى ەلدەگى ەڭ ءىرى ءارى بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇستىم. ستۋدەنت كەزىمدە ماعان ەڭ قىمبات، ەڭ ءساندى كيىمدەر ساتىپ اپەرىپ، ەشتەڭەدەن مۇقتاج بولماۋىما جاعداي جاسادى. مەن دە شامامشا تىرىسىپ، ءتاۋىر وقىپ ءبىلىم الدىم. جاس كەزىمدە تانىمال جۋرناليستەر قاتارىنا تەز قوسىلدىم. ول دا انام ءۇشىن زور ماقتانىش بولدى.

تالاي شىعارماشىلىق بايگەلەردە وزا شاۋىپ، ءتۇرلى سىي-ماراپاتتارعا يە بولدىم. راديو، تەلەۆيزيا ارقىلى قۇلاقتانعان كورشى-قولاڭ ەڭ الدىمەن اناڭنان ءسۇيىنشى سۇرايتىنى انىق قوي. ەڭ باستىسى، قوعامدا ادال جولمەن ءوز ورنىمدى تاپقانىم وكپەلەتپەگەنىم شىعار دەپ ويلايمىن.

ال، اكەم شاماحاي - ادال، باتىل، وجەت تۋراشىل قىسقاسى، ناعىز ەر ازامات ەدى. وفيتسەرلەر ۋچيليشەسىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى ەكەندىگى اشكەرە بولىپ، كەيىن بايلانىس تەحنيكۋمىنا اۋىسقان كورىنەدى. اراسىندا شاحتەر بولىپ تا جۇمىس ىستەگەن كەزدەرى بولدى. مەنىڭ جۋرناليست بولۋىما تىكەلەي ىقپال ەتكەن اكەم بولدى. ءبىراق، ماعان ەشقاشان «جۋرناليست بول» دەپ ءتىس جارعان ەمەس. ورتا مەكتەپتىڭ 4-5 -سىنىپتارىندا وقيتىن كەزىم. اكەم تەمىر جول بويىنداعى شاعىن قالاشىقتىڭ بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. مەڭگەرۋشى دەگەن اتى عانا بولماسا، راديو تەحنيكا، تەلەفون بايلانىس، حات- حابار قابىلداۋ، مەرزىمدى باسىلىمدار تاراتۋ، مونتەرلىكتى ءبارىن ءبىر ءوزى اتقارادى.

جازعى كانيكۋلدا مەن اكەم ءۇشىن تاپتىرمايتىن كومەكشىمىن. مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن جۇمىسىم گازەت- جۋرنالداردى جازىلۋشىلارعا، مەكەمەلەرگە ءبولىپ، ونى جاشىكتەرگە سالۋ. تۇنگى ساعات ەكىدە كەلەتىن جۇردەك پويىزدان پوشتانى كۇتىپ الىپ، كەشكى التىدا حات- حابارلار سالىنعان قاپشىقتى كەرى جونەلتەمىن.

ونىڭ بارىندە قاسىمنان ءبىر ەلى قالماي كومەكتەسىپ جۇرەتىن ءبىر- ەكى كورشى ۇلدار بار. وسى مىندەتىمىزدى ەرەكشە ىقىلاسپەن اتقارامىز. بارىنەن قىزىعى، پوشتا جاشىكتەرىنە سالىپ بولعان سوڭ ءارتۇرلى گازەت، جۋرنالداردىڭ كەزەكتى ساندارىنان مىندەتتى تۇردە بەس- التاۋى ارتىلىپ قالادى. ءبىر قۇشاق گازەت پەن جۋرنالدى ۇيگە اكەلىپ الىپ راقاتتانىپ وقيمىن.

ءوستىپ ءجۇرىپ ەلدەگى بارلىق باسپا سوزبەن قوسا ا پ ن اگەنتتىگى تاراپىنان ماسكەۋدە بىرنەشە تىلدە شىعارىلىپ، الەم ەلدەرىنە تارايتىن سوۆەت جۋرنالدارىمەن دە «دوستاسىپ» كەتتىم. اسىرەسە، وندا قازاقستان تۋرالى ماقالا شىقسا قالت جىبەرمەي تامسانا وقيمىن. وسىلايشا، وقۋشى كەزىمدە-اق وقىرمان رەتىندە ەرتە ەسەيىپ، كەشىكپەي ءوزىم دە جازا باستادىم. العاشقى ماقالام ساتيرالىق جۋرنالدا جارىق كورگەن فەلياتون بولدى. بولاشاق ماماندىعىمنىڭ باعىتى وسىلاي ايقىندالدى.

ماعان ۇلتقا ادال بولۋدى دا اكەم ۇيرەتتى دەپ ويلايمىن. ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە شاحتەرلەر قالاشىعىندا تۇردىق. جاپسارلاس سالىنعان ۇزىن ءبىر ۇيدە مونعولدارمەن بىرگە جەرگىلىكتى قىتاي، ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىمەن دە كورشى بولدىق. ۇلكەندەردىڭ دە، بالالاردىڭ دا ورتاق ءتىلىمىز مونعولشا. ول تۇستا ءبىزدىڭ قالاشىقتا تەلەديدار جەلىسى تارتىلماعان. كەشكە اۋلاعا شىققانىمىزدا كوشەدەگى جاياۋ ادامدار جۇرەتىن جولعا قاراعان تەرەزەلەر اشىق تۇرادى. الگى تەرەزەلەردەن ءتورت ءتۇرلى تىلدە راديونىڭ ساڭقىلداعان داۋسى جاڭعىرىپ تۇرار ەدى.

ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن «الماتىدان سويلەپ تۇرمىز!» دەگەن بايجانبايەۆتىڭ زور داۋسى ەستىلسە، قىتاي كورشىدەن «بەيسين پۋتۋن حۋا!»، ورىس كورشىدەن «گوۆوريت، راديو سۆوبودا!» دەپ سوناۋ ميۋنحەننەن تارايتىن امەريكالىق باعدارلاما سامبىرلاپ تۇرادى. ودان جەر مەن ەلدىڭ يەسى مونعول كورشىمىز دە قالىسسىن با، «ۋلاانبااتارااس يارج باينا!» دەگىزىپ، ول دا راديوسىنىڭ داۋسىن بارىنشا زورايتادى. وسىلايشا، ءان-كۇي، مۋزىكا ءتورت تىلدە جارىسا جامىراپ جاتادى. ءار وتباسى ۇيلەرىندە تەك ءوز انا تىلدەرىندە سويلەيدى. اكەمنىڭ ءاۋ باستاعى ماماندىعى راديوتەحنيك بولعاندىقتان راديونىڭ تولقىندارىن تەز تاۋىپ تۇپ-تۇنىق ەستىلەتىندەي ەتىپ، رەتتەپ قويادى. كەيدە كورشىلەر دە شاقىرىپ راديولارىن جوندەتىپ، تولقىندارىن تاپتىرىپ الىپ جاتاتىن.

توكقا قوساتىن، ۇستىندە كۇيتاباق وينايتىن ۇلكەن راديومىز توردە تۇراتىن. اكەمىز سوۆەت ەلىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر ارقىلى الماتىدان ءارتۇرلى كۇيتاباقتار الدىرىپ تىڭدايتىن. ونداي كۇيتاباقتاردىڭ ىشىندە «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «الپامىس»، «قوبىلاندى باتىر» داستاندارى بولۋشى ەدى.

اكەم قازاقستاننىڭ مەرزىمدى باسپا ءسوزىنىڭ ىشىنەن «جۇلدىز»، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنا، «قازاق ادەبيەتى»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىنە مىندەتتى تۇردە جازىلاتىن. سونىمەن قاتار تۋعان جەردىڭ جاڭالىعىن ءبىلىپ تۇرامىن دەپ بايان-ولگييدە جارىققا شىعاتىن «جاڭا ءومىر» گازەتى مەن «شۇعىلا» الماناعىن دا ۇزبەي الدىراتىن. وسىنىڭ ءبارى مونعوليانىڭ سوناۋ قيىر شىعىسىندا ەر جەتسەم دە انا ءتىلىمدى ۇمىتپاۋىما، قازاقشا ساۋاتتى جازىپ ۇيرەنۋىمە يگى ىقپال ەتتى. مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە دوستارىمنىڭ بارلىعى دەرلىك وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولدى عوي. سوندىقتان، مەن ءۇشىن تىلدىك ورتا بولعان جوق. تەك وتباسىمىزدا عانا قازاقشا سويلەسەتىنبىز. ونىڭ وزىندە اكە- شەشەڭمەن تاۋلىك بويى ازاننان كەشكە دەيىن اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ وتىرمايسىڭ عوي. سونى ەسكەرگەن بولسا كەرەك، قازاقشادان تامىرىمىزدىڭ ۇزىلمەۋىنە ءجىتى نازار اۋدارعانداي كورىنەدى.

اكەم مارقۇم ماعان اقىل ايتقاندا مىندەتتى تۇردە اباي ولەڭدەرىنەن مىسال كەلتىرەتىن. جالپى، تاڭ قالاتىنىم ۇلى حاكىمنىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەڭ جولدارىن جاتقا سوعاتىن. ال، ءوزىنىڭ ايتقاندارىنان ەسىمە ءجيى ورالاتىنى «ەشكىمدى باسىنبا! ەشكىمگە باسىندىرما! ادامداردى الالاۋشى بولما، بارىنە تەڭ قارا. ماقتاۋ ەستىسەڭ ماساتتانبا، سىن ەستىسەڭ ساعىڭدى سىندىرما» دەگەن وسيەتتەرى. اكەمنىڭ وسيەتىن ورىنداپ جۇرگەن شىعارمىن، وسى كۇنگە دەيىن بىرەۋدى باسىنعان كەزىم جوق. ال، باسىمنان ءسوز اسىرىپ كورمەدىم، باسىنعىسى كەلگەندەردىڭ سىباعاسىن دەر كەزىندە بەرىپ تاستايمىن.

اكەمنىڭ ەرەكشە ايتاتىن تاعى ءبىر وسيەتى وزگە ۇلتتىڭ وكىلىمەن تۇرمىس قۇرۋعا ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسىلىعى بولدى. جات جۇرتتان ايەل العان جىگىتتەردى مىسالعا كەلتىرىپ، سوگىپ وتىراتىن. «ءدىنى بولەك، ءداستۇرى بولەك اداممەن وتاۋ قۇرساڭ، ءوز ۇلتىڭدى ساتىپ، اتا- اناڭمەن بايلانىسىڭ ۇزىلەدى» دەپ ەسكەرتەتىن. بۇل وسيەتىن دە مەن بۇلجىتپاي ورىندادىم. اكەمنىڭ مىنەز- قۇلقى ناعىز ەر ازاماتقا ءتان قاسيەت ەدى. تۋراشىلدىعى مەن باتىلدىعى وراسان بولاتىن. ماعان ازداپ دارىعان شىعار دەپ ويلايمىن. سوسىن، اشىق جايدارى، ءازىلقويلىعى دا جەتەرلىك. سوزگە شەشەندىگى ءتىپتى، سويقان ەدى. قازاقشا دا، مونعولشا دا سويلەگەندە ءسوزدى جىك- جىگىمەن تاستايتىن ناعىز شەبەر لەكتوردىڭ ءوزى دەسە دە بولادى. قازىرگى كۇنى ستۋدەنت، ماگيسترانتتارىم ءدارىسىمدى تامسانا تىڭدايتىنى، اكەدەن جۇققان اشىق مىنەزدىڭ ارقاسى شىعار.

اكەمنىڭ كوپتەگەن يگى قاسيەتتەرى كوپ بولدى، قايسى ءبىرىن ايتىپ تاۋسايىن. ەڭ باستىسى، ول كىسىنىڭ اينالاعا سىن كوزبەن قارايتىندىعىن، لاۋازىمى بيىك ەكەن دەپ ەشكىمنىڭ الدىندا باس يمەيتىن قايسارلىعى مەن ادىلدىگىن، تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋدەن جالىقپايتىن شارۋاقورلىعىن ۇلگى تۇتامىن. سونىمەن قاتار وتباسىنا وتە قامقور، بارىمىزگە شىنايى قورعان بولا الاتىن ەرجۇرەك الىپ تۇلعا ەدى. جاعىمپازدىققا ەش توزبەيتىن. لاۋازىمى بيىك بىرەۋلەرگە جاعىمپازدانىپ تۇرعانداردى كورسە «ەگەر سەن ءيت بولساڭ قۇيىرشىعىڭ بۇلعاڭداپ كەتەر ەدى» دەپ اشى ازىلمەن بەتىنە ايتىپ سالاتىن. وسىنداي تۋراشىلدىعى مەن ادىلدىگىن ءومىر بويى ۇلگى تۇتىپ كەلەمىن. ورىستار ايتادى عوي، «حاراكتەر - سۋدبا» دەپ. سونىسى راس.

قانعا بىتكەن، اكەدەن كورگەن ۇلگى- ونەگە مەنى ەشقاشان ورعا جىققان ەمەس. ادالدىق پەن ادىلدىك، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق مەنى وسى كۇنگە دەيىن ءاردايىم العا جەتەلەپ كەلەدى.

قۋاندىق شاماحاي ۇلى، جۋرناليست، ادەبيەتتانۋشى، ساتيريك

2015 - جىلى

دەرەككوز: adebiportal.kz