بابالار ءسوزى: تاۋلى ولكە قالاي «التاي» اتالدى؟

«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.

«قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك.

***

بۇرىنعى وتكەن زاماندا ءبىر شال مەن كەمپىر ءومىر ءسۇرىپتى. ولاردىڭ داۋلەتى شاعىن بولعانىمەن اقىلعا پاراساتتى، ويعا باي ادامدار ەكەن. سولاردىڭ جان دەگەندە جالعىز ءبىر بالاسى بار ەكەن.

ۋاقىت ءوز دەگەنىن الماي قويا ما. جاسى جەتىپ قارتايعان شال مەن كەمپىر كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اۋرۋعا شالدىعىپتى. بىرتە- بىرتە اۋرۋلارى مەڭدەپ، اسقىنىپ ەكەۋى دە توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. جانتالاسقان جالعىز بالاسى كورشى اۋىلدا تۇراتىن كارى ءتىستى، مۇكىس قۇلاقتى ءبىر ەمشى اقساقالعا بارىپ اۋرۋدىڭ ءدارۋ بولار ەمىن سۇرايدى. سىرقاتتاردىڭ جاي- كۇيىمەن سىرتتاي تانىسقان ەمشى ءوزىنىڭ ءومىر- تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قانداي اۋرۋ ەكەنىن ايتىپتى. سونان ۇزاق ويلانىپ بارىپ جاڭاعى جىگىتكە بىلاي دەيدى:

- شىراعىم، بالام. بۇل وڭاي جازىلاتىن جەڭىل- جەلپى سىرقات ەمەس، ەگەر شىنىمەن اتا- اناڭا جانىڭ اشىسا، كۇننىڭ شىعىسىنا قاراي ساپارعا اتتان. كۇن جۇرەرسىڭ، ءتۇن جۇرەرسىڭ، اي جۇرەرسىڭ، ءسويتىپ بيىك تاۋلى ءبىر ولكەگە جەتەرسىڭ. سول جەرگە بارعاندا ءبىر ۇڭگىردى مەكەندەگەن، قاباقتارىن اعاشتىڭ بۇتاسىمەن كوتەرىپ قويىپ قارايتىن، بۋرىل ساقالى بەلىنە تۇسكەن ءبىر قارياعا تاپ بولارسىڭ. ول مەنىڭ ۇستازىم. مىڭ جىل عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقان ادام. اۋرۋدىڭ ەمىن سول كىسى عانا ايتا الادى، - دەيدى.

وسى اڭگىمەدەن كەيىن جاس جىگىت اتا- اناسىنا ەم ىزدەپ جولعا شىعادى. قاريا ايتقانداي اراعا كوپتەگەن ايلار سالىپ، سول جەرگە جەتەدى. قارتقا جولىعىپ، ەمشىنىڭ سالەمىن ايتادى. سوندا وڭ جاق قاباعىن اعاشتىڭ بۇتاسىمەن كوتەرىپ، جاڭاعى جىگىتكە بىلاي دەيدى:

- قاراعىم، قادامىڭ قۇتتى بولسىن. كەلگەنىڭ دۇرىس بولىپتى. ول اۋرۋ «بەزگەك» دەپ اتالادى. ونى ەمدەيتىن ءشوپ وسى ولكەدە عانا وسەدى. دەرتىنە شيپا بولسىن، - دەپ ءبىر تۇينەك ءشوپتى جاڭاعى جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتىپتى.

قۋانىشى قوينىنا سىيماعان جىگىت ەلىنە قايتىپ ورالادى. الگى ءشوپتى قايناتىپ ىشكىزىپ اكەسى مەن شەشەسىن ەمدەپتى. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە سىرقات كىسىلەر اۋرۋىنان ايىعىپتى. وسىنى ەستىگەن ماڭايىنداعى دەرتتى بولعان ادامدار الگى جەرگە بارىپ، ەم ءشوپتى الىپ كەلۋ ءۇشىن جاڭاعى جىگىتتەن جولدى، ءجون- جوبانى سۇراپتى. سونداعى جىگىت:

- كۇننىڭ شىعىسىنا قاراي التى اي ءجۇرىپ جەتەسىڭ، قايتاردا التى اي ءجۇرىپ كەلەسىڭ، - دەيدى.

سونان جاڭاعى تاۋلى ولكە «التاي» دەپ اتالىپ كەتەدى.