تاۋەلسىزدىك تۋرالى 100 اڭگىمە: قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ۇكىمەتى قالاي قۇرىلدى

قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ەلەكتروندى كىتاپ - 1991-جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى سوڭعى ءۇش ونجىلدىقتاعى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تىكەلەي نەمەسە جاناما بايلانىستى بىرەگەي وقيعالار الماناعى.

سپيكەرلەردىڭ كوپشىلىگى تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى بولا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ جەكە ەستەلىكتەرى مەن ەموتسيالارىمەن بولىسەدى، ەل دامۋىنىڭ ءاربىر ناقتى كەزەڭىنىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولعان بولشەكتەرىن ەسكە الادى.

سونىمەن قاتار، بۇل كىتاپتا سوڭعى 30 جىل ىشىندەگى ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جانە مادەني پروتسەستەردى تالدايتىن سالالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى كەلتىرىلگەن. اڭگىمەلەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ساياساتتاعى بەينەسى ەرەكشە ايتىلادى.

«قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا وسى كىتاپتان ۇزىندىلەر سەرياسىن جاريالايدى.

سەرگەي تەرەشەنكو، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەمەر-ءمينيسترى (1991-1994-جىلدار):

ەكونوميكاسى قاتتى داعدارىستان شاتقاياقتاعان، ءوزى ەندى عانا قالىپتاسىپ جاتقان ەلدىڭ ۇكىمەتىن باسقارۋ كەيبىرەۋلەر ءۇشىن اقىماقتىق بولىپ كورىنۋى مۇمكىن.

ايتسە دە، وسى ءىستى ءبارىبىر بىرەۋ باستاۋى كەرەكتىگى انىق ەدى. ال ەگەر سىزگە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى سەنىم ارتىپ وتىرسا، وندا باس تارتۋعا استە بولمايدى دا.

1991-جىلى تامىزدا بولعان بۇلىكتەن كەيىن، قازان ايىندا (ول كەزدە مەن شىمكەنت وبلىستىق حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەدىم) پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ مەنى الماتىداعى رەزيدەنسياسىنا شاقىردى.

كەزدەسۋ بارىسىندا مەن مۇلدەم كۇتپەگەن ۇسىنىس جاسادى: «ەرتەڭ سەسسيا، ماعان سەنىڭ پرەمەر-مينيستر بولعانىڭ كەرەك. قازىرگى جاعدايدا بۇل لاۋازىمدى باسقا ەشكىمگە سەنىپ تاپسىرا المايمىن، ونىڭ ۇستىنە سەنى كوپ جىلداردان تانيمىن. سەنىمدى اقتارسىڭ».

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ءارقاشان ادامداردى ءۇش ولشەمگە سۇيەنە وتىرىپ تاڭدايتىن، بۇلار: جاۋاپكەرشىلىك، ىسكەرلىك جانە ەلگە ادالدىق. ول كەزدە لاۋازىمدى قىزمەتتەردە تاجىريبەم بارشىلىق ەدى، سونىڭ ىشىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن دە بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلوندارىندا ءبىراز قىزمەت اتقارعانىم بار بولاتىن. مەن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنا سەنىم بىلدىرگەنى ءۇشىن العىس ايتىپ، ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىساتىنىمدى جەتكىزىپ، ۋادە بەردىم. ءبىراق شىنىمدى ايتايىن، «قولىمنان كەلە مە ەكەن» دەگەن سەنىمسىزدىك تە جوق ەمەس ەدى.

سول تۇستاعى ۋاقىت تۋدىرعان بارلىق تالاپتار مەن سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرە الامىن با؟ ايتسە دە، تاعدىردىڭ جازعانى سولاي بولعان ەكەن. وداق كوز الدىمىزدا كۇيرەۋدىڭ الدىندا عانا تۇردى - بيۋجەتتە قاراجات قالمادى، ەكونوميكا قاتاڭ داعدارىستى باستان كەشىردى، وداقتىق بايلانىستار ءۇزىلدى...

ءدال وسىنداي ساياسي، ەكونوميكالىق حاوس جاعدايىندا ءبارىن ءوز قولىمىزعا الۋعا تۋرا كەلدى. قازاقستان ەكونوميكالىق كاتاستروفا جاعدايىنداعى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى. پرەمەر لاۋازىمىن مەن تۇپ-تۋرا ءۇش كۇنى جەتپەيتىن ءۇش جىل بويى اتقاردىم. ارينە ۇزاق.

ويتكەنى باسقا رەسپۋبليكالاردا، مىسالى ۋكراينادا، قىرعىزستاندا ۇكىمەت باسشىلارى ءار ءۇش اي سايىن اۋىسىپ جاتاتىن. بىرەۋىمەن تانىسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، كەلەسىدە الدىڭنان باسقاسى شىعادى.

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى، پرەزيدەنت رەتىندە ىشكى جانە سىرتقى ساياساتپەن اينالىستى، ال بارلىق ەكونوميكالىق ماسەلەلەر، نەگىزىنەن مينيسترلەر كابينەتىنە جۇكتەلگەن ەدى. سول كەزدە دە، قازىر دە مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بىزدە ناعىز كاسىبي ماماندار قىزمەت ەتكەن ۇكىمەت بولعانىن ايتىپ كەلەمىن.

البەتتە، ول تۇستا ءبىز جوسپارلانعاننىڭ ءبارىن بىردەي جۇزەگە اسىرا المادىق، وعان سەبەپ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قاراجات جەتىسپەدى. ينفلياتسيانىڭ ءوزى ءتىپتى ايتۋعا قورقىنىشتى ەدى - %2400، %2600.

مىسالى، بۇگىن ءبىر رۋبل تۇرعان زاتىڭىز، ەرتەڭىندە-اق 20 تيىنعا اينالاتىن. تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى، قارقىندى باسەڭدەتۋگە مۇلدەم بولمايتىن ەدى. بۇل رەتتە مەنىڭ سوۆەتتىك باسقارۋ مەكتەبىن كورگەنىم ۇلكەن دەمەۋ بولدى. پارتيالىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىس باسپالداعىنىڭ بارلىق ساتىلارىنان ءوتتىم - كولحوزدا، كومسومولدا، پارتيا قاتارىندا ىستەدىم، وبلىستىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنەن ءبىرىنشى حاتشىسىنا دەيىنگى جولدى ءوتتىم. شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولدىم، ءتورت جىل بويى وڭتۇستىكتەگى وسى ءىرى وبلىستىڭ بارلىق شارۋاشىلىعىن باسقاردىم، مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، پرەزيدەنتتىڭ ورىنباسارى لاۋازىمدارىن اتقاردىم.

الايدا، الپاۋىت ەلدىڭ كۇيرەيتىن كەزەڭىنە تاپ كەلگەن پرەمەرلىك جىلدارىمدى ەشتەڭەمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ساياسي جاعداي شيەلەنىستەرگە تولا بولدى. كاسىپورىندار شەتىنەن جابىلىپ جاتتى. دۇكەن سورەلەرى جۇرداي بولىپ، ەشتەڭە قالعان جوق. ءبىز كارتوچكالار ەنگىزە باستادىق.

1992-جىلى 2- قاڭتاردا ر س ف س ر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەگور گايدار بولشەك ساۋدا باعاسىن ىرقىنا جىبەرگەن كەزدە (ول كەزدە رۋبل ايماعىندا ەدىك)، ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ سورەلەردە ازىق-تۇلىك جانە باسقا دا تاۋارلار پايدا بولا باستادى. ءبىراق جۇرتتىڭ قولىندا اقشا بولعان جوق. سوندىقتان نارازىلىقتار، ەرەۋىلدەر، اشتىق جاريالاۋ شىعا باستادى. جوعارعى كەڭەستىڭ وتىرىستارىندا «ازۋلى» دەپۋتاتتار مەنى 6 ساعات بويى جىبەرمەي تريبۋنادا ۇستاعان ەدى.

بارلىعى دا جاعدايدىڭ تەز ارادا تۇزەلگەنىن قالايتىن. ءبىز دە سونى تىلەدىك. ءبىراق، ءاپ-ساتتە وزگەرە سالمايتىنىن تۇسىنەتىنبىز. وسىنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ الداعى باعىتىنا جول اشاتىن قانداي دا ءبىر ستراتەگيالىق شەشىم قابىلداۋ كەرەك بولدى. ال مۇنداي شەشىمدى تەك ءبىر عانا ادام - پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قانا قابىلداي الاتىن. ويتكەنى، سول كەزدە ەلدەگى ليگيتيمدى بيلىك تەك قانا سونىڭ قولىندا ەدى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلدەگى جاعدايعا بايلانىستى بيلىكتىڭ بارلىق نەگىزگى فۋنكتسيالارىن وزىنە الۋعا جانە توتەنشە جاعداي رەجيمىندە ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل «توتەنشە جاعداي رەجيمى» ءبىزدى ەرەكشە تارتىپكە باعىنۋعا ءماجبۇر ەتتى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ەڭ الدىمەن سول كەزدە ءتۇرلى پارتيالار مەن قوعامدىق قوزعالىستار تاراپىنان ۇسىنىلعان، شىندىققا ەش جاناسپايتىن، ەلدى شاپشاڭ وركەندەتىپ جىبەرۋ تۋرالى قۇرى بوس ۋادەگە نەگىزدەلگەن پوپۋليستىك ۇرانداردان باتىل تۇردە باس تارتتى.

نازاربايەۆ «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» قاعيداتى بويىنشا ارەكەت ەتكەن دۇرىس دەپ ەسەپتەي وتىرىپ، قازاقستاندا ليبەراليزم داستۇرلەرى بولماعاندىقتان ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق ۇرانداردى جاريالاۋدان دا قالىس قالدى.

مەن مىنا ءبىر نارسەنى ايتايىن - كوشباسشىدا ءۇش قاسيەت بولۋى شارت: اقىل، مىنەز، حاريزما. وسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى دا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنا ءتان ەدى. حالىق وعان سەندى، ويتكەنى جۇرت ونى «ءوزىمىزدىڭ ادام» دەپ ءبىلدى.

ول دومنا پەشىنىڭ ىستىعىنا شىنىعۋدان باستاپ، باسقارۋدىڭ بارلىق ساتىسىنان وتكەن ادام. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلدىڭ مۇقتاجدىعىن بىرەۋدەن ەستىپ ەمەس، تىكەلەي حالىق اراسىنان ءبىلىپ وسكەن تۇلعا. ول ەلدى ماقساتتى تۇردە وركەندەتۋ جولىن ءبىلدى.

كۇنى كەشە عانا قازاقستانعا ءۇشىنشى الەمدەگى كەدەي ەلدىڭ تاعدىرىن ءتوندىرىپ قاتەلەسكەن ساراپشىلار، مىنە بۇگىن مۇنى باسقالاردان دا ارتىق تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن.